קיין גן־עדן איז דאָס שטעטל נישט געווען

The Shtetl was No Paradise


פֿון הערשל גלעזער

Published June 26, 2014, issue of July 18, 2014.

אַז מע לייענט הירש אַבראַמאָוויטשעס „פֿאַרשוווּנדענע געשטאַלטן“, קען מען זיך זייער גרינג אַרײַנלעבן אין דער מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישער סבֿיבֿה פֿון פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, ווײַל מע דערוויסט זיך אַזוי פֿיל פּרטים וועגן דעם שטייגער־לעבן. נאָר דאָס מוז אַרויסרופֿן געמישטע געפֿילן. פֿון איין זײַט, ווייסן מיר, אַז דאָס ייִדישע לעבן איז געווען פֿול מיט רוחניות; פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט אַזוי שטאַרק געפֿעלט גשמיות…

אינעם קאַפּיטל וועגן עסן בײַ ליטווישע ייִדן דערוויסן מיר זיך טאַקע, ווי גרויס ס’איז דעמאָלט געווען די אָרעמקייט, און וואָסער אָרעמע דיעטע מע האָט געהאַט: שוואַרץ ברויט, קאַרטאָפֿל, ציבעלעס, קרויט. בלויז שבת האָבן אָרעמע־לײַט (אפֿשר!) געקענט זיך פֿאַרגינען צו עסן פֿיש אָדער פֿלייש. דער ליטווישער ייִד האָט אַוועקגעמאַכט דעם גאַנצן ענין גשמיות — ער האָט דאָך געלעבט פֿון און אין זכות פֿון רוחניות.

נאָר אַזוי ווי „די נשמה קען מען נישט אויסשפּײַען“ מוז מען דאָך פֿאָרט עסן, נאָר דערויף האָט מען קיין אַכט נישט געלייגט — מע פֿלעגט מער איבערכאַפּן ווי עסן, שרײַבט אַבראַמאָוויטש. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן די ווײַבער, וואָס זיי האָבן, פֿאַרשטייט זיך, ס’רובֿ געגרייט דאָס עסן, געהאַלטן, אַ פּנים, אַז מע וועט זיך נודיען, אויב מע עסט אַלע טאָג דעם זעלביקן מאכל. פֿלעגן זיי צוטראַכטן כּלערליי נוסחאָות פֿון אַ קליינער צאָל אינגרעדיענטן, ווי, למשל, „פּוסטע פֿיש“, געמאַכט פֿון ציבעלעס און קאַרטאָפֿל, מיטן כּלומרשטיקן טעם פֿון פֿיש, און באָנדעס, אַ מאכל פֿון געבאַקענע קאַרטאָפֿל.

דאָ איז דער דלות אויך געווען גאַנץ נישקשהדיק. מײַן טאַטע האָט געקאָרמעט מיך מיט דער שוועסטער און מיטן ברודער מיט מעשׂיות פֿון זײַנע קינדער־יאָרן, ווען מע האָט נישט געהאַט צו עסן; ווען מע האָט געמוזט זיך כּסדר אַרויסציִען פֿון אַ דירה, ווײַל אויף דירה־געלט איז נישט געווען; ווען אויף דער נאַכט פֿלעגט מען עסן בײַ אָנגעצונדענע ליכטלעך, ווײַל מע האָט נישט געהאַט אויף עלעקטריע. נאָר מיטן גאַנצן דרך־ארץ צו דער דעפּרעסיע דאָ אין אַמעריקע, קומט עס נישט צו מיזרח־אייראָפּע.

אָט האָט מיר דערציילט אַן עלטערער ניו־יאָרקער באַקאַנטער, ווי אַזוי ער איז אין 1936 געפֿאָרן צו דער משפּחה קיין ווילנע. געשלאָפֿן איז ער טאַקע בײַ זיי אין דער דירה, נאָר צו וואַשן זיך האָט ער געדאַרפֿט גיין אויפֿן וואָקזאַל, ווײַל אין דער דירה איז קיין וואַסער נישט געווען. אויפֿן וואָקזאַל האָט אים באַדינט דער סטרוזש, און אַז יענער האָט פֿונעם אַמעריקאַנער באַקומען אַ גראָשן טרינקגעלט, האָט ער אים אָנגעדאַנקט פֿון קאָפּ ביז פֿיס. דער אַמעריקאַנער האָט זיך ממש פֿאַרשעמט, וואָס פֿאַר אַזאַ בידנעם גאָב באַדאַנקט מען אים אַזוי פֿיל.

איז ווען כ’זאָל זאָגן, אַז כ’וואָלט געוואָלט לעבן אין אַזאַ ביטערן דלות, וואָלט געווען אַ ליגן. כאָטש אין אַ געוויסער מאָס, ווי ס’האָט געשריבן מאָריס סעמיועל, איז דער דלות געווען די מוזע פֿונעם ייִדישן לשון און פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור; נישט נאָר פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, נאָר אויך צווישן די מלחמות. אָט דער־אָ וועלט־דלות האָט אין די 1930ער יאָרן אַרויסגעבראַכט אַ סך קונסט, מוזיק און ליטעראַטור. נאָר זיך אומקערן צו יענער צײַט — חס־ושלום! אַן אַנדער זאַך איז, קומען אַ מאָל צו גאַסט צו זען ווי ס’לעבט זיך מיט איבער הונדערט יאָר צוריק — אַוודאי; באַזעצן זיך דאָרטן — לא! אײַנזאַפּן דאָס דעמאָלטיקע רוחניות — יאָ; לעבן אין גאַנצן אָן גשמיות — ניין. פֿאַר וואָס זשע פֿעלט אַזוי אין דער הײַנטיקער אַמעריקע רוחניות?..

טשיקאַווע איז דער צוגאַנג צו דעם ענין בײַ די ייִדישע שרײַבערס. אויך זיי ווײַזן אַ מאָל אַרויס געמישטע געפֿילן. אַז דער ייִוואָ האָט מיט יאָרן צוריק פֿאַרשפּרייט אַ קאָמפּאַקטל מיט לידער וועגן דער אַלטער היים, זענען געווען היפּשע חילוקים אינעם צוגאַנג: אַ טייל לידער זענען געווען רק נאָסטאַלגיע, רק מע בענקט נאָך דער „אַלטער היים‟. די אַנדערע גייען צו מיט מער שׂכל: אַ שטייגער, חיים טאַובער (דער באַשאַפֿער פֿון „מאָטל דער אַפּרייטער“ א”אַ באַקאַנטע לידער) מיט זײַן „מײַן שטעטעלע מאָלעוו“ (בײַ מלכות: „מאָגיליאָוו־פּאָדאָלסקי“ דעמאָלט, „מאָהילעוו־פּאָדילסקי“ הײַנט):

מאָלעוו, מײַן שטעטעלע בײַם דנעסטער
אין האַרצן אײַנגעבאַקן ביסטו מיר
מאָלעוו, מײַן שטעטעלע בײַם דנעסטער
ווי איך גיי אויס פֿון בענקעניש נאָך דיר
הינטער דער פּאַסע וווינען ייִדן אין נחת און אין בלאָטע
זיי זענען גליקלעך און צופֿרידן און זאָגן „מאָמע־טאָטע“
מאָלעוו, מײַן שטעטעלע בײַם דנעסטער
אין האַרצן אײַנגעבאַקן ביסטו מיר.

נאָר כאָטש בײַם זינגען זינגט טאַובער בלויז מיט בענקעניש, בײַם רעדן צווישן די סטראָפֿעס זאָגט ער אויס דעם „סוד“, אַז „דאָ אינעם געבענטשטן לאַנד אַמעריקע“ איז נישטאָ פֿאַר וואָס צו בענקען, סײַדן… מע בענקט נאָך די יונגע יאָרן און נאָך אַ לעבן, וואָס איז געווען פּשוטער און רויִקער, כאָטש אָרעמער און שווערער.

אַן אַנדער קוק אויף דעם ענין האָט שלום־עליכם. פֿון די זייער אַ סך עוולות פֿון „פֿידלער אויפֿן דאַך“ אַקעגן שלום־עליכמען מיט זײַן שאַפֿונג „טבֿיה דער מילכיקער‟, איז איינע פֿון זיי, אַז אין „פֿידלער“ קוקן טבֿיה מיט זײַן געזינדל (אַרײַנגערעכנט פֿעדיע גאַלאַגאַן!) ממש אַרויס זיך צו באַזעצן אין אַמעריקע. צי זייערע האָפֿענונגען זענען געווען באַרעכטיקט, צי נישט איז אַ באַזונדערע מעשׂה, אָבער שלום־עליכמס מיינונג איז עס זיכער נישט געווען.

אין אַמעריקע האָט שלום־עליכם געשעפּט ווינציק נחת, נישט געהאַט קיין פּרנסה; ער האָט דאָך געבעטן, מע זאָל אים נאָכן טויט צוריק אַריבערברענגען קיין קיִעוו, ער זאָל דאָרטן קומען צו קבֿר־ישׂראל. ער האָט געהאַלטן, אַז קיין אַמעריקע פֿאָרט מען ווײַל מע מוז, אַזוי ווי ער האָט געטאָן, נישט ווײַל מע וויל. איז אין דער פּיעסע „טבֿיה דער מילכיקער“, וואָס שלום־עליכם האָט אַליין באַאַרבעט פֿון זײַנע דערציילונגען וועגן טבֿיהן, פֿאָרט טבֿיה מיטן געזינדל בפֿירוש קיין ארץ־ישׂראל; בײַ מאָריס שוואַרץ אינעם פֿילם „טבֿיה“, וואָס ער האָט געמאַכט אויפֿן סמך פֿון שלום־עליכמס פּיעסע, קומט עס אַרויס נאָך פּיקאַנטער:

„צייטל, מיר’ן פֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל!“
„וואָס עפּעס קיין ארץ־ישׂראל, טאַטע?“

„וווּ דען, קיין אַמעריקע? אַז זיי פֿאַרשטייען נישט מײַן לשון און איך פֿאַרשטיי נישט זייער לשון… בלײַבט צו פֿאָרן אָדער קיין אַרגענטינע, אָדער קיין פּאַלעסטינע, אָדער קיין ארץ־ישׂראל“.

מאָריס שוואַרץ, אַליין אַן אימיגראַנט אין אַמעריקע, גיט דעם לאַנד אַ שטאָך, אַוודאי, דערפֿאַר, וואָס די ייִדן טרייסלען זיך אָפּ פֿון מאַמע־לשון און פֿונעם ייִדישן טעאַטער. ווידער אַ מאָל: גשמיות יאָ, רוחניות אָבער…