אויף שלום־עליכמס פּלייצעס

On Sholem-Aleichem's Shoulders

אַ קאַדר פֿון דעם פֿילם „אויף שלום־עליכמס פּלייצעס‟
אַ קאַדר פֿון דעם פֿילם „אויף שלום־עליכמס פּלייצעס‟

פֿון לייזער בורקאָ

Published July 02, 2014, issue of July 18, 2014.

מיט אַ פּאָר חדשים צוריק האָב איך צופֿעליק געטראָפֿן אין פּאַריז דעם יונגן פֿראַנצויזישן קלעזמער זשאַן־גבֿריאל דאַוויס. ער האָט מיר דערציילט וועגן זײַן נײַעם פֿילם וועגן ייִדיש אין דער הײַנטיקער מיזרח־אייראָפּע, זײַן ערשטן פֿילם, וואָס מע וועט באַלד ווײַזן דאָרט אינעם „מעדעם־צענטער‟. זײַענדיק נאָר איין וואָך אין פֿראַנקרײַך, האָב איך אים דעמאָלט פֿאַרפֿעלט, אָבער דערפֿאַר האָב איך די טעג געהאַט דאָס מזל אויפֿצונעמען דאַוויס בײַ זיך אין ניו־יאָרק. ער איז געקומען זיך לערנען אין דער ייִוואָ־זומער־פּראָגראַם און אויף עטלעכע טעג האָבן מיר אים אַרײַנגענומען אין אונדזער ברוקלינער „ייִדיש־הויז‟.

איין אָוונט האָט ער אונדז געוויזן זײַן פֿילם „אויף שלום־עליכמס פּלייצעס‟, וואָס ער האָט ספּעציעל צוליב דעם געמאַכט אין ענגליש, און מיר זײַנען געווען די ערשטע אין אַמעריקע אים צו זען. כאָטש די דאָזיקע פּרעמיערע איז פֿאָרגעקומען אין אונדזער באַשיידענעם וווינצימער, אויפֿן עקראַן פֿון דאַוויסעס שויס־קאָמפּיוטער, האָבן אַלע אײַנוווינער פֿונעם „ייִדיש־הויז‟ געשפּירט די שפּאַנונג פֿונעם מאָמענט. צום סוף פֿונעם פֿילם (וואָס געדויערט 52 מינוט) האָבן מיר מיט הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן באַגריסט דעם רעזשיסאָר, וואָס האָט זיך דערנאָך געלייגט שלאָפֿן אויף אונדזער גאַסט־סאָפֿע.

„אויף שלום־עליכמס פּלייצע‟ דאָקומענטירט די נסיעה איבער מיזרח־אייראָפּע, וואָס דאַוויס האָט געמאַכט אין די שטעט פֿון דער אַמאָליקער און דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור: וואַרשע, ווילנע, לעמבערג, קיִעוו, ווי אויך בוקאַרעשט, בריסל און בערלין. דער פֿילם נעמט אויס וויזועל מיט בילדער און אויסבליקן פֿון די דאָזיקע אַלטע שטעט, וואָס מע האָט אַזוי שיין און פֿילפֿאַרביק רעקאָנסטרויִרט. דאָס איז ניט די מיזרח־אייראָפּע פֿון דער אַמעריקאַנער־ייִדישער פֿאָלקס־פֿאַנטאַזיע, וווּ מע טאָפּשעט זיך אין בלאָטע און מע הרגעט מענטשן איבער אַ גלעזל וואָדקע, נאָר אַ ציכטיק, ציוויליזירט וועלטל.

דאַוויס אינטערוויויִרט אַ סך מיזרח־אייראָפּעער, וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט ייִדיש — אַ סך מער ניט־ייִדן ווי ייִדן. סײַ די סטודענטן, סײַ די לערער זײַנען כּמעט אַלע ניט-ייִדן. איין סטודענט, וואָס האָט געהערט אַ ביסל ייִדיש אין דער היים פֿון זײַן זיידן, באַמערקט, אַז די אַנדערע פּוילישע ייִדן פֿון זײַן דור זײַנען ניט פֿאַראינטערעסירט אין דעם. די הײַנטיקע פּוילישע קהילה איז ניט ממשיך דאָס ייִדישקייט פֿון פֿאַר דער מלחמה; זי איז, אַזוי צו זאָגן, קינסטלעך באַשאַפֿן געוואָרן נאָך דער קאָמוניסטישער תּקופֿה, און איז שטאַרקער פֿאַרבונדן מיט העברעיִש און מיט מדינת־ישׂראל. דווקא די ניט־ייִדישע סטודענטן פֿילן אַ נאָענטקייט צו ייִדיש, אַז עס איז אַ טייל פֿון זייער פּוילישער געשיכטע.

צווישן די ייִדישע טוער, וואָס קומען צום וואָרט, איז אויך אונדזער „פֿאָרווערטס‟־קאָרעספּאָנדענט קאָבי ווײַצנער, דער אַרטיסטישער דירעקטאָר פֿונעם נאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער אין וואַרשע. ער הייבט אַרויס דעם פֿאַקט, אַז זײַן טעאַטער איז פֿון די געציילטע, וואָס שטעלן נײַע פּיעסעס אויף ייִדיש. ווײַזט זיך אַרויס, אַז אַזאַ אָריענטירטע פּערספּעקטיוו איז אַ גרויסע זעלטנקייט אין מיזרח־אייראָפּע. איין אַלטער ייִד, אַ ווילנער, זאָגט זיך אַרויס אויף אַ שיינעם ליטווישן ייִדיש, אַז ייִדיש גייט אונטער, ייִדן דאַרפֿן עס ניט מער. אַפֿילו די יונגע אַקטיוויסטן און סטודענטן טראָגן זיך אַרום מיט אַזעלכע טראַגישע געפֿילן און אַ מאָדנעם פּעסימיזם, ווי זיי וואָלטן געווען אַ קליינע חבֿרה טשודאַקעס, די לעצטע מענטשן, וואָס קענען זײַן פֿאַראינטערעסירט אין דער דאָזיקער פֿאַרלוירענער קולטור. אין דעם שטעקט זיכער אַ סך אידעאַליזם און באַהאַלטענע ראָמאַנטישקייט, אָבער ס׳איז מסתּמא ניט דער בעסטער צוגאַנג פֿאַר פּראָדוקטיווער אַרבעט.

צום טייל, האָט די דאָזיקע טראַגישקייט זיכער צו טאָן מיט דער מיזרח־אייראָפּעיִשער לאַנדשאַפֿט, וואָס איז אַזוי געדיכט באַזייט מיט ייִדישע דענקמעלער, מוזייען, בית־עולמס, געוועזענע שיל־בנינים און וואָס נישט, כאָטש קיין ייִדן זעט מען ניט פֿאַר די אויגן. ווי קען מען דאָרט האַלטן, אַז ייִדיש האָט אַ צוקונפֿט, ווען אַפֿילו די ווייניק פֿאַרבליבענע אַלטע ייִדן זאָגן נאָך ייִדיש אַ קדיש?

דאַוויסעס ענטפֿער אויף דער דאָזיקער סקאַרבאָווער טראַגישקייט קומט צום סוף: אַ סצענע פֿון אַ „פּאָנק‟־קאָנצערט אין פּאַריז. דער זינגער שרײַט מיט אַלע כּוחות, יונגע־לײַט דרייען זיך פֿיבערדיק, רייכערן פּאַפּיראָסן (ס׳איז דאָך פּאַריז), טאַנצן ווי משוגעים. נאָר צו ביסלעך כאַפּט מען זיך, אַז די ווערטער זײַנען אויף ייִדיש — ס׳איז דאָך דאָס פֿאָלקסליד „די מאַמע איז געגאַנגען‟, געזונגען אויף אַ „פּאָנק־מעטאַלענעם‟ שטייגער, און דער זינגער איז דווקא זשאַן־גבֿריאל דאַוויס אַליין.

דערמיט וויל ער זאָגן: מע דאַרף ניט באַוויינען די פֿאַרגאַנגענהייט, מע דאַרף לעבן, מע דאַרף טאַנצן, זיך מאַכן פֿריילעך — אויף ייִדיש. ס’איז דען פֿאַראַן אַ בעסערער אופֿן זיך אָפּצורופֿן אויף דער ייִדישער געשיכטע, ווי צו שרײַען מיט לעבעדיקע יונגע קולות? מע קען הערן זייער נוסח פֿון „די מאַמע איז געגאַנגען‟, ווי אויך אַנדערע לידער, אויפֿן „יוטיוב‟־זײַטל פֿון דער קאַפּעליע „קלאָנק‟ (Klunk — אַ קאָמבינאַציע פֿון „קלעזמער‟ און „פּאָנק‟):

נאָך אין פּאַריז האָב איך געפֿרעגט דאַוויס, פֿאַר וואָס ער מאַכט אַ פֿילם וועגן ייִדיש אין מיזרח־אייראָפּע, און ניט אין ישׂראל אָדער אין אַמעריקע. דאָרט וואָלט ער דאָך געפֿונען אַ סך מער ייִדן און אַ סך מער ייִדיש; ער וואָלט אפֿשר, ווי איצט, אײַנגעשטאַנען אין אַ דירה לעבן וויליאַמסבורג, וווּ עס וווינען 70 טויזנט ייִדיש־רעדנדיקע חסידים. ער וואָלט געזען, אַז ס׳רובֿ ייִדיש־סטודענטן זײַנען טאַקע ייִדן און ס׳איז ניטאָ אַזאַ מאָדנער פֿענאָמען, ווי אין מיזרח־אייראָפּע, פֿון ייִדישער קולטור אָן ייִדן.

דאַוויס האָט געענטפֿערט — גאַנץ ריכטיק — אַז אַ פֿילם וועגן ייִדיש, געמאַכט אויפֿן אָרט, וווּ די ייִדישע קולטור איז טאַקע אויסגעוואַקסן, האָט אַן אייגענעם שׂכל. ער האָט דאָרט אַנטדעקט אַ שיין ייִדיש־וועלטל, וואָס האַלט זיך מיטן כּוח פֿון ניט־ייִדישער בענקשאַפֿט און אידעאַליזם, מיט אַ ביסל הילף פֿון מלוכישע סובסידיעס. נאָר מיר דאַכט זיך, אַז דאַוויס האָט נאָך צוויי פֿילמען צו מאַכן.