מענטשן און געשעענישן

ניסים פֿון אַ פּאַרטיזאַנערקע

Miracles of a Jewish Partisan Girl

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

הירש גליקס ליד, „שטיל, די נאַכט איז אויסגעשטערנט‟ דערציילט וועגן אַ מיידל מיט אַ פּעלצל און אַ בערעט, וועלכע צילט מיט איר פּיסטויל אין אַן אויטאָ, פֿול מיט וואָפֿן, און טרעפֿט מיט איין קויל. זיצנדיק מיט חיהלע פּאַלעווסקי אין איר דירה אין בראָנקס, פּרוּוו איך זיך אויסמאָלן, ווי אָט די היימישע, וואַרעמע פֿרוי אין די 90ער, וועלכע רעדט מיך אײַן צו עסן נאָך אַ קיכעלע, האָט, ווי גליקס העלדין, אַ מאָל אַרויסגעקראָגן געווער פֿאַר די פּאַרטיזאַנער אין וואַלד, און ווי איר גרופּע איז איין מאָל אַזוי שטאַרק באַשאָסן געוואָרן, אַז אַ קויל האָט איר ממש אַראָפּגעשאָסן דאָס היטל פֿון קאָפּ.

אַפֿילו חיהלען איז שווער צו גלייבן, אַז זי — „בטבֿע אַ צוריקגעהאַלטענע‟ — האָט אַ מאָל געקעמפֿט קעגן די נאַציס. געבוירן איז זי אינעם שטעטל סווענציאַן, בײַ עליע־לייב און מלכּה פּאָרוס — געבילדעטע ייִדן, וועלכע האָבן געקענט פּערפֿעקט רוסיש און דײַטש. דאָס פּאָרפֿאָלק האָט געהאַט פֿיר טעכטער, און צוויי זין.

ביידע ייִנגלעך זענען געווען ייִנגער פֿון חיהלען. איידער זיי זענען געבוירן געוואָרן, האָט זיך דאָס קליינע חיהלען אויסגעדאַכט, אַז דער טאַטע איז געווען אַנטוישט דערמיט, וואָס ער האָט נישט קיין קדיש. „מסתּמא האָסטו מיך געוואָלט אַוועקוואַרפֿן, ווען איך בין געבוירן געוואָרן,‟ האָט דאָס קליינע חיהלע איין מאָל געזאָגט.

„חייקעלע קײַקעלע!‟ האָט ער איר געענטפֿערט מיט אַ וואַרעמען שמייכל. „ווײַזט אויס, ס׳איז געווען באַשערט, אַז איך זאָל האָבן אַ טאָכטער.‟ ער האָט זיך אָבער שטאַרק דערפֿרייט, ווען ס׳זענען אים, סוף־כּל־סוף, אויך באַשערט געוואָרן צו האָבן צוויי ייִנגלעך.

כאָטש אין הויז האָט מען גערעדט בלויז ייִדיש, האָבן אירע טאַטע־מאַמע געשיקט זי און איר שוועסטער אין אַ פּוילישער שול, ווײַל אין דער פּוילישער גימזאַזיע האָט מען בלויז אָנגענומען די תּלמידים, וואָס קענען גוט פּויליש. חיהלעס פֿליסיק פּויליש־רעדן און גאָלדענע לאָקן האָבן מסתּמא געהאָלפֿן זי ראַטעווען בעת דער נאַצי־תּקופֿה.

„שוין ווי אַ יונג מיידל האָב איך שטאַרק ליב געהאַט די נאַטור,‟ האָט חיהלע געזאָגט. „אין שטעטל איז געווען אַ טײַכעלע, און איבערן בריק, זענען געווען לאָנקעס, פֿול מיט נאַסוטרציעס, ליליעס און רויזן. פֿלעג איך זיך דאָרט אַוועקלייגן אויף אַ קאָץ, שטודירן און לייענען ביכער.‟

דאָס אידילישע לעבן האָט זיך אָבער איבערגעריסן, ווען מע האָט אין 1941 איבערגעפֿירט ס׳רובֿ פֿון די ייִדן פֿון סווענציאַן אינעם לאַגער פּאָליגאַן. אַ דאַנק אַ נאָענטן פֿרײַנד פֿון דער משפּחה, האָט מען די פּאָרוס־משפּחה געשיקט צו דער אַרבעט ווי וואָליק־מאַכער, און דערבײַ — אויף דערווײַל — האָבן זיי אויסגעמיטן דעם ערגסטן גורל.

שפּעטער האָט זיך געשאַפֿן אַ געטאָ מיט אַ יודנראַט, ווי אויך אַ גרופּע יונגע לײַט, וועלכע האָט באַשלאָסן אָנצוקניפּן אַ פֿאַבינדונג מיט די פּאַרטיזאַנער פֿון נאַראָטשער וועלדער. דער פֿירער פֿון דער גרופּע איז געווען אַ 20־יאָריקער בחור, שיקע גערטמאַן, אַ תּלמיד פֿונעם הויפּט־קאָמאַנדיר פֿון די פּאַרטיזאַנער, פֿיאָדאָר מאַרקאָוו. חיהלע האָט זיך אויך אָנגעשלאָסן אין דער גרופּע.

די גרופּע איז געגאַנגען זוכן געווער. חיהלע און עטלעכע אַנדערע זענען אַוועק צו אַ דײַטשער אײנהייט, וואָס פֿאַרריכט טיילן פֿון עראָפּלאַנען, און זיך אָנגעגעבן ווי פֿרײַוויליקע אַרבעטער. פֿון דאָרט האָבן זיי אַרויסגעגנבֿעט עטלעכע רעוואָלווערן מיט קוילן, און אויך געקויפֿט עטלעכע רעוואָלווערן בײַ די אַרומיקע פּויערים. „דאָס געווער האָט מען געבראַכט צו אונדז אין הויז און באַהאַלטן אין קעלער,‟ האָט חיהלע געזאָגט. נאָך אַ שרעקלעכן אַקצידענט, וווּ אַ ייִדישער בחור האָט, בײַם רייניקן זײַן רעוואָלווער, על־פּי־טעות געשאָסן אַ צווייטן חבֿר, און ביידן האָט מען אַרעסטירט, געפּײַניקט און דערשאָסן, האָבן חיהלעס מאַמע און עלטסטע שוועסטער רחל באַהאַלטן דאָס געווער אין צוויי עמערס מיסט און אַרויסגעטראָגן דורך די געטאָ־דראָטן אין אַ חרובֿ־געוואָרענער געבײַדע אויסער דער געטאָ.

ווען ס׳איז געקומען דער באַפֿעל פֿון דער דײַטשער מאַכט צו ליקווידירן די סווענציאַנער געטאָ, האָט מען אַ טייל געשיקט אין דער ווילנער געטאָ און אַ טייל קיין קאָוונער געטאָ. „דער הויפּט פֿון ווילנער יודנראַט, יעקבֿ גענס, האָט אונדז פֿאַרזיכערט, אַז ער אַליין וועט מיטפֿאָרן מיט דער באַן, אָבער מענטשן האָבן שוין מער נישט געגלייבט,‟ האָט זי געזאָגט.

לכתּחילה האָט מען איר משפּחה געזאָלט פֿירן קיין ווילנע, אָבער אין דער לעצטער מינוט האָט עמעצער זיך אויסגעקויפֿט, און די פּאָרוסן האָט מען אַרײַנגעשטעלט אין דער קאָוונער רשימה.

דערווײַל איז חיהלע קראַנק געוואָרן אויף טיפֿוס, און האָט ממש געברענט. „איך האָב זיך ניט געקענט רירן פֿון אָרט, און כ׳האָב געבעטן בײַ דער מאַמען, זי זאָל מיך לאָזן ליגן. מײַן מאַמע האָט מיר אָבער געזאָגט, אַז אויב איך וועל ניט מיטגיין, לייגט זי זיך אַוועק צוזאַמען מיט מיר, און מיר וועלן ביידע זײַן די קרבנות. אַוודאי, האָב איך ניט געוואָלט, אַז מײַן מאַמע זאָל אומקומען צוליב מיר, האָב איך איר צוגעזאָגט, אַז די חבֿרים פֿון וואַלד וועלן מיך דערפֿירן צו דער באַן.‟

וכּך־הווה. שיקע גערטמאַן און אַ צווייטער חבֿר האָבן זי גענומען אונטער די אָרעמס און געטראָגן זי די צוועלף קילאָמעטער צו דער באַן־סטאַנציע. שיקע, וועלכער האָט אָנגעוווירן זײַנע עלטערן אין 1941, בעת אַ מאַסן־שחיטה פֿון ייִדן אין פּאָלוגאַן, האָט באַשלאָסן מיטצופֿאָרן מיט חיהלעס משפּחה, כּדי ער און זי זאָלן קענען אין קאָוונער געטאָ אָרגאַניזירן די יוגנט צו קעמפֿן אין וואַלד.

דערווײַל איז בײַ חיהלען געפֿאַלן די היץ, און זי האָט שוין געקאָנט אַרויפֿקריכן אַרויף די טרעפּלעך פֿון דער באַן. אָבער ווי באַלד די באַן האָט אָנגעהויבן זיך רירן, האָט שיקע פּלוצלינג איר געזאָגט: „חיהלע, שפּרינג אַראָפּ!‟ זי האָט אים געפֿאָלגט און געפֿרעגט: „וואָס איז געשען?‟ ער האָט איר געזאָגט, אַז ער האָט געהאַט אַ פֿאָרגעפֿיל ניט צו פֿאָרן מיט דער באַן, און ווי עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, איז ער געווען גערעכט. בײַם אָנקומען אין ווילנער געטאָ, האָבן חיהלע און שיקע זיך דערוווּסט, אַז די באַן, מיט וועלכער די משפּחה איז געפֿאָרן קיין קאָוונע, האָט מען אָפּגעשטעלט אין פּאָנאַר און אַלעמען דערשאָסן. „איך בין געבליבן ווי פֿאַרשטיינערט, ניט געקענט אַרויסריידן אַ וואָרט, אַפֿילו קיין טרער ניט אַרויסלאָזן,‟ האָט חיהלע געזאָגט. נאָך דער טראַגעדיע איז שיקע געוואָרן חיהלעס נאָענטסטער חבֿר — צום טייל, ווײַל איצט זענען זיי ביידע פֿאַרבליבן קײַלעכיקע יתומים.

אין נאַראָטשער וואַלד האָבן זיי מיט עטלעכע אַנדערע פּאַרטיזאַנער זיך געוואָנדן צום קאָמאַנדיר מאַרקאָוו, פֿאָרלייגנדיק, ער זאָל אָנשרײַבן אַ בריוו צום עלטסטן פֿונעם ווילנער יודנראַט, יעקבֿ גענס, אַרויסצולאָזן וויפֿל יוגנטלעכע ער קען, כּדי צו גיין קעמפֿן אין די פּאַרטיזאַנער רייען. מאַרקאָוו האָט מסכּים געווען, און באַשטימט דרײַ פּאַרטיזאַנער — שיקע געטמאַן, משהקע שוטאַן און חיהלע פּאָרוס, צוריקצוגיין אין ווילנער געטאָ און אַרויספֿירן די באַוואָפֿנטע גרופּעס.

די דרײַ האָבן געבראַכט דעם בריוו גענסן, וועלכער האָט מסכּים געווען, און אין גיכן האָט די גרופּע אַרויסגעפֿירט דרײַסיק יוגנטלעכע פֿון דער געטאָ צו אַ דערבײַיִק וועלדל. בײַם אַרויסגיין פֿון דער געטאָ האָט אָבער גענס׳ רעכטע האַנט, סאַלק דעסלער, געמסרט די גרופּע, און מיט אַ מאָל זענען די יוגנטלעכע באַשאָסן געוואָרן פֿון אַלע זײַטן. חיהלען איז אַ קויל פֿאַרבײַגעפֿלויגן און איר אַראָפּגעשאָסן דאָס היטל.

די ייִדישע פּאַרטיזאַנער האָבן אָבער נישט לאַנג עקזיסטירט ווי אַ ייִדישער אָטריאַד — צום טייל צוליב דעם געפֿערלעכן אַנטיסעמיטיזם, אַפֿילו צווישן די פּאַרטיזאַנער — און די גרופּע האָט זיך אײַנגעגלידערט אין סאָוועטישע אָפּטיילונגען. און דערנאָך איז ווידער פֿאָרגעקומען אַ טראַגעדיע. אונטער שיקעס פֿירערשאַפֿט, האָט אַ גרופּע פּלאַנירט אונטערצוצינדן די הויפּט עלעקטרישע סטאַנציע אינעם שטעטל לינטופּ, נישט ווײַט פֿון סווענציאַן. זיי האָבן זיך אָפּגעשטעלט בײַם הויז פֿון אַ פּויער, אַ פֿאַרבינדלער, כּדי איבערצונעכטיקן, און ער האָט זיי צוגעגרייט אַ מאָלצײַט. דערווײַל איז אַ מיידעלע פֿון אַ צווייטן פּויער, אַ רײַכן, געלאָפֿן זיי מסרן אין דער פּאָליציי. אין גיכן איז דאָס הויז באַשאָסן געוואָרן פֿון אַלע זײַטן. שיקע איז אויך געפֿאַלן, און כאָטש ער האָט זיך נישט געקענט באַוועגן, האָט ער באַוויזן צו וואַרפֿן אַ גראַנאַט און אָפּווענדן די שיסערײַ. נישט־וועלנדיק אַרײַנפֿאַלן אין די הענט פֿונעם שׂונא, האָט שיקע זיך אַליין אַרײַנגעשאָסן אַ קויל אין שטערן.

שיקעס טויט איז פֿאַר חיהלען געווען אַ ביטערער קלאַפּ. זי האָט אָבער נישט געהאַט קיין צײַט צו טרויערן און האָט אָנגעהויבן אַרבעטן בײַ די פֿאַרוווּנדיקטע פּאַרטיזאַנער, געבן זיי מעדיצינישע הילף.

„כ׳האָב געהאָלפֿן די דאָקטוירים באַנדאַזשירן, גיבן מעדיצינען. פֿאַר די פֿאַרוווּנדיקטע, וועלכע האָבן געקראָגן קרעץ פֿון די אָפֿענע וווּנדן, האָבן מיר געמאַכט אַ שמירעכץ פֿון חזיר־פֿעטס און אויפֿרײַס־מאַטעריאַל. דער איינציקער דעזינפֿעקציע־מיטל איז געווען וואָדקע.‟

חיהלע האָט אָבער נישט בלויז געהיילט זייערע פֿיזישע וווּנדן; זי האָט זיי אויך אַרויסגעהאָלפֿן גײַסטלעך. „אַנדערע האָבן אָנגעהויבן זיך מאַכן קראַנק, בלויז כּדי צו קענען רעדן מיט מיר, זיך אַראָפּרעדן פֿון האַרצן. כ׳בין געווען ווי אַ פּסיכאָלאָג פֿאַר זיי, געהאַט אויערן פֿאַר אַלעמען.‟

הגם די ייִדישע פּאַרטיזאַנער האָבן איצט מיטגעאַרבעט מיט די רוסישע, האָבן זיי קיין מאָל נישט געוווּסט, ווען דער אַנטיסעמיטיזם וועט אַרויסווײַזן זײַנע אַכזריותדיקע ציין. חיהלע האָט דערציילט פֿון אַ פֿאַל, ווען אַ ייִדישער חבֿר פֿונעם שטעטל סוויר, חיים מעלצער, האָט געפֿירט אַ גרופּע סאָוועטישע פּאַרטיזאַנער אויפֿצורײַסן אַ באַן.

זיי האָבן זיך אָפּגעשטעלט בײַ אַ פֿאַרבינדלער, אַ פּויער, און איינער פֿון דער גרופּע האָט געהייסן דעם פּויער צושטעלן וואָדקע.

„ניין, קינדער, קיין וואָדקע טאָרט איר ניט טרינקען,‟ האָט מעלצער געזאָגט. „אויפֿן וועג צוריק קענט איר טרינקען וויפֿל איר ווילט.‟

אַ רוסישער פּאַרטיזאַנער האָט פּלוצלינג געזאָגט מעלצערן: „קום אַרויס, כ׳וויל מיט דיר רעדן.‟ שטייענדיק אין דרויסן, האָט דער סאָוועטישער מיט כּעס געזאָגט: „דו וועסט מיר זאָגן, אַז איך טאָר נישט טרינקען קיין וואָדקע?‟ און האָט אין אים אַרײַנגעשאָסן אַלע קוילן פֿון זײַן אויטאָמאַט. „מ׳איז שוין אויף יענער אויפֿגאַבע נישט געגאַנגען,‟ האָט חיהלע געזיפֿצט.

אַ ביסל שפּעטער האָט חיהלע זיך באַקענט מיט שימקע פּאַלעווסקי, אַ בחור מיט עטלעכע יאָר עלטער פֿון איר, וועלכער האָט אָנגעפֿירט מיטן שאַפֿן עסנוואַרג. הגם ער האָט זיך גלײַך פֿאַראינטערעסירט מיט חיהלען, און אַפֿילו אַראַנזשירט, אַז זיי זאָלן תּמיד שטיין אויף דער נאַכטוואַך אין איינעם, איז איר האַרץ נאָך געווען צו פֿאַרווייטיקט צו טראַכטן וועגן ליבע.

„ס׳האָט גענומען אַ לאַנגע צײַט ביז איך האָב געקענט אַרויסווײַזן געפֿילן צו מענער,‟ האָט זי דערקלערט. „שפּעטער, נאָך דער באַפֿרײַונג, האָט זיך ערשט אַנטוויקלט אַ ליבע צווישן אונדז.‟

ווען די באַפֿרײַונג איז געקומען, איז חיהלען לכתּחילה שווער געווען זיך צו פֿרייען. פֿון דעסטוועגן, איז זי געגאַנגען מיט שימקען צו פֿוס קיין ווילנע, און מיט דער צײַט איז איר גרינגער געוואָרן אויפֿן האַרצן; זי האָט אָנגעהויבן אים זען מיט פֿרישע אויגן. „די צײַט היילט,‟ האָט זי געזאָגט.

זיי האָבן חתונה געהאַט אין ווילנע דורך אַ ריכטער, און אין „דיפּי‟־לאַגער אָנגעהויבן קלערן וועגן פֿאָרן קיין אַמעריקע. נאָך דעם ווי מע האָט איר געזאָגט, אַז „אין אַמעריקע גייט מען גלײַך אַרבעטן אין שאַפּ,‟ האָט זי גענומען אַ קורס אין שנײַדערײַ. „אין דער אמתן אָבער, האָב איך גיכער געוואָלט שטודירן פּסיכאָלאָגיע, ווײַל ווען מענטשן האָבן מיר דערציילט וועגן די ווייטיקן וואָס זיי טראָגן אין האַרצן, האָב איך זיי שטאַרק געוואָלט העלפֿן.‟

פּונקט פֿאַר דעם, וואָס זיי האָבן שוין געזאָלט אַרויספֿאָרן מיט דער שיף קיין אַמעריקע, האָט חיהלע באַקומען אַן אומגלייבלעכע בשׂורה: איר שוועסטער בראָניע און ברודער איציק האָבן איבערגעלעבט די מלחמה, און געפֿינען זיך אין אָשוועגע. „אפֿשר זאָלסטו זיי גיין זען?‟ האָט שימקע געזאָגט. „ווער ווייסט, ווען איר וועט זיך ווידער קענען טרעפֿן?‟

חיהלע האָט גענומען די באַן קיין אָשוועגע, האָבנדיק איר שוועסטערס אַדרעס. ווען בראָניע האָט געעפֿנט די טיר, איז חיהלע געבליבן שטיין אויף אַן אָרט. „זי האָט געטראָגן די זעלבע בלוזקע און רעקל, ווי אין יענעם טאָג, ווען מיר האָבן פֿאַרלאָזט סווענטשאַן,‟ האָט חיהלע דערציילט. „אויפֿן בעט איז געלעגן דער צודעק פֿון אונדזער שטוב. זי האָט מיך נישט דערקענט, ווײַל דאָס לעצטע מאָל וואָס זי האָט מיך געזען בין איך געווען אָנגעטאָן אינעם שול־אוניפֿאָרם פֿון אַ יונג מיידל, און איצט האָב איך, ווי אַ געהײַרעטע, געטראָגן אַ קלייד און שיך מיט הויכע קנאַפֿל.‟

„וועמען זוכט איר?‟ האָט בראָניע געפֿרעגט. בײַ חיהלען איז ווי אַ ביין געבליבן שטעקן אין האַלדז. זי האָט אָנגעקוקט די שוועסטער און ס׳האָבן אָנגעהויבן בײַ איר גיסן טרערן.

„וואָס וויינסטו? כ׳האָב אויך פֿאַרלוירן מײַנע עלטערן און מײַנע שוועסטער,‟ האָט בראָניע געזאָגט.

חיהלע האָט זי געוואָלט אַרומנעמען, זענען אירע פֿיס אָבער געווען שטײַף.

„זעצט זיך, אפֿשר ווילט איר אַ ביסל וואַסער?‟ האָט בראָניע געפֿרעגט.

מיט אַ מאָל קוקט זי חיהלען אַרײַן אין די אויגן. „אוי! ס׳קען ניט זײַן! חיהלע?‟

חיהלע האָט געמאַכט מיטן קאָפּ אויף יאָ. זיי האָבן אַרומגעכאַפּט איינע די אַנדערע און זיך לאַנג נישט געקענט אָפּרײַסן.

***

נאָכוואָרט: חיהלע פּאַלעווסקי איז שפּעטער געוואָרן אַ קולטור־טוער אין אַמעריקע. זי האָט מיטגעאַרבעט מיט חנה מלאָטעק אין ייִוואָ, בײַם צונויפֿשטעלן אַן אַלבום פֿון דאָקומענטן וועגן דער שארית־הפּליטה, אַרײַנגערעכנט בריוו און אַרטיקלען פֿון פֿאַרשידענע לענדער. צוזאַמען מיט איר מאַן, שמעון פּאַלעווסקי, האָט זי געגרינדעט דעם „קאַצעטלער־פֿאַרבאַנד‟; געהאָלפֿן שאַפֿן דעם ייִדיש־רעדנדיקן „אַרטור זיגלבוים ברענטש‟ פֿון אַרבעטער־רינג; געווען אויף דער פֿאַרוואַלטונג פֿונעם בונדיסטישן זומער־לאַגער „קעמפּ המשך‟, און פֿאָרזיצער פֿון „נוסח־ווילנע‟. יעדעס יאָר, דעם 19ט אַפּריל, איז חיהלע פֿאַרבעטן געוואָרן ווי אַ גאָסט־רעדנער בײַם „אַרבעטער־רינג‟ צו דערציילן וועגן גבֿורה און אומקום. חיהלע האָט אויך דערצויגן צוויי ייִדיש־רעדנדיקע זין, עליע און משה, מיט וועמען זי איז זייער שטאָלץ.