געשיכטע, ליטעראַטור

ליִאָן פֿויכטוואַנגער — דער כּמעט פֿאַרגעסענער שרײַבער

Lion Feuchtwanger – A Nearly Forgotten Writer

פֿון גענאַדי עסטרײַך

מיט 130 יאָר צוריק, דעם 7 יולי 1884, איז אין מינכן, בײַ פֿאַרמעגלעכע ייִדישע עלטערן, געבוירן געוואָרן דער דײַטש-שפּראַכיקער ראָמאַניסט ליִאָן פֿויכטוואַנגער. איצט איז זײַן נאָמען אין אַ גרויסער מאָס פֿאַרגעסן געוואָרן, בפֿרט מחוץ דעם עלטערן דור און די פּראָפֿעסיאָנעלע היסטאָריקער און ליטעראַטור-קענער.

איך האָב אַרײַנגעקוקט אין קאַטאַלאָגן פֿון אַ צאָל צענטראַלע ביבליאָטעקן. עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז אין די לעצטע יאָרן גייען אַרויס מער ספּעציאַליזירטע, אַקאַדעמישע ביכער וועגן און אַרום פֿויכטוואַנגערן, איידער זײַנע אייגענע ווערק גופֿא. און נאָך איין אײַנדרוק שאַפֿט זיך בײַם דורכקוקן די קאַטאַלאָגן: די גרעסטע צאָל נײַע אויסגאַבעס פֿון פֿויכטוואַנגערס ווערק זײַנען אַרויס אויף רוסיש. אויף דער ביכער-פּאָליצע פֿון אַ סאָוועטיש-ייִדישן אינטעליגענט האָט געמוזט שטיין די צוועלף-בענדיקע אויסגאַבע פֿון רוסישע איבערזעצונגען פֿון ליִאָן פֿויכטוואַנגער. און נאָך בעסער איז געווען, אויב עס איז געשטאַנען אויך דער צוגאָב-באַנד, אָן אַ נומער, מיט פֿויכטוואַנגערס ראָמאַן „די שפּאַנישע באַלאַדע‟. אויף דײַטש הייסט עס Die Jüden von Toledo, וואָס איז אָפּגעהיט געוואָרן אין דער ייִדישער איבערזעצונג, „די ייִדישע טאָכטער פֿון טאָלעדאָ‟ (אַרויס אין וואַרשע אין 1960). אָבער דאָס וואָרט „ייִד‟ אין פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן פֿלעגן קיין סך מזל אין סאָוועטישע פּובליקאַציעס ניט האָבן.

אַזוי צי אַזוי, האָבן פֿויכטוואַנגערס ווערק, צוזאַמען מיט שלום-עליכמס און איסאַק באַבעלס פּראָזע, געשפּילט זייער אַ ממשותדיקע ראָליע אין באַפֿרידיקן דעם „נאַציאָנאַלן אינטערעס‟ פֿון סאָוועטישע ייִדן. די ראָמאַנטישע „שפּאַנישע באַלאַדע‟ האָט זיי דערציילט וועגן ספֿרדישע ייִדן אין מיטלעלטער, וועגן אַ ליבע, וואָס האָט זיך צעשפּילט צווישן אַ קריסטלעכן קעניג און אַ ייִדישער יפֿת-תּואר. אויף ספֿרדישקייט האָבן דאָך די רוסישע ייִדן בכלל געקוקט ווי אויף אַ מין ייִדישער אַריסטאָקראַטיע. אייניקע — די אייניקלעך פֿון שטעטלדיקע שוסטערס און שנײַדערס — האָבן אַפֿילו געהאַט (און האָבן נאָך אַלץ) פֿאַנטאַזיעס וועגן דעם „בלויען בלוט‟ פֿון ספֿרדישע אָבֿות, וואָס צירקולירט כּלומרשט אין זייער אָדערן.

פֿויכטוואַנגערס ראָמאַן „די ייִדישע מלחמה‟ האָט דעם סאָוועטישן ייִדן געגעבן אַ ליטעראַרישע אינטערפּרעטאַציע פֿון יוסף פֿלאַוויוּסעס געשיכטע. און מע האָט, פֿאַרשטייט זיך, געלייענט דעם ראָמאַן „ייִד זיס‟, וואָס האָט געמאַכט פֿויכטוואַנגערן פֿאַר אַ וועלט-באַרימטן שרײַבער. אַ געוויסע צײַט איז עס אין דער ענגליש-שפּראַכיקער וועלט געווען דאָס סאַמע פּאָפּולערע דײַטש-שפּראַכיקע ליטעראַרישע ווערק. דער ראָמאַן איז אַרויס אין יאָר 1925; אָבער נאָך פֿריִער, אין 1916, האָט פֿויכטוואַנגער אָנגעשריבן אַ פּיעסע אונטער דעם זעלבן נאָמען. אין 1934 איז אין ענגלאַנד אַרויס אַ פֿילם, באַזירט אויף פֿויכוואַנגערס ראָמאַן.

צו יענער צײַט האָט דער שרײַבער שוין געוווינט אין פּאַריז. אין דעם נאַצישן דײַטשלאַנד איז פֿאַר אים געווען געפֿערלעך צו בלײַבן. און ניט נאָר ווײַל ער איז געווען אַ ייִד — די ערשטע צײַט האָבן דאָך די נאַציס ניט דורכגעפֿירט קיין פּראָגראַם פֿון פֿיזיש ליקווידירן די ייִדישע באַפֿעלקערונג; אָבער פֿויכטוואַנגער איז געווען באַקאַנט ווי אַן אַנטיפֿאַשיסטישער שרײַבער, בפֿרט נאָך זײַן ראָמאַן „דערפֿאָלג‟ (1930), וווּ ער שילדערט די אַנטוויקלונג פֿון פֿאַשיזם אין דײַטשלאַנד.

דאָס יאָר 1937 האָט איבערגעלאָזט אַ פֿלעק אויף דער רעפּוטאַציעס פֿונעם שרײַבער. אין יענעם יאָר איז אַרויס זײַן בוך „מאָסקווע 1937‟, וואָס האָט ריינגעוואַשן סטאַלינען און זײַן רעזשים. ביזן הײַנטיקן טאָג זאָגט מען אַרויס פֿאַרשיידענע מיינונגען וועגן די סיבות, וועלכע האָבן געשטופּט פֿויכטוואַנגערן צום שרײַבן אַזאַ ענטוזיאַסטישע אַפּאָלאָגיע פֿון סטאַליניזם. אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד האָט מען זי אַרויסגעגעבן מיט אַ טיראַזש פֿון 200 טויזנט קאָפּיעס. ער האָט דאָך באַרעכטיקט אַפֿילו דעם פֿאַלסיפֿיצירטן געריכט קעגן די „טראָצקיסטן‟ און געלויבט די „דערפֿאָלגן‟ פֿון קאָלעקטיוויזירטע דערפֿער.

מע קען טענהן, אַז מע האָט פֿויכטוואַנגערן פּשוט „געקויפֿט‟. ס׳איז באַוווּסט, אַז די סאָוועטישע רעגירונג האָט דערלויבט, מע זאָל אים אויסצאָלן ממשותדיקע האָנאָראַרן, און באַקומען האָט ער זיי ניט אין רובלען, וועלכע האָבן קיין ווערט ניט געהאַט מחוץ רוסלאַנד. בײַם פֿאָרשן די געשיכטע פֿון סאָוועטישע קאָנטאַקטן פֿון די אַמעריקאַנער ייִדישע שרײַבער, האָב איך געלייענט, ווי אַזוי יוסף אָפּאַטאָשו האָט, למשל, געזוכט אַן אופֿן צו פֿאַרוואַנדלען די סאָוועטישע קערבלעך אין דאָלאַרן. צו מאָל פֿלעגט מען זיך צונויפֿרעדן מיטן „דזשוינט‟, ווען די אַמעריקאַנער פֿילאַנטראָפּישע אָרגאַניזאַציע האָט נאָך געפֿירט טעטיקייט אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד: דער „דזשוינט‟ האָט גענומען די סאָוועטישע ממתּקים, און אין אַמעריקע האָט דער שרײַבער געקענט קריגן אַן עקוויוואַלענט אין דאָלאַרן. אָדער עפּעס אַן אַמעריקאַנער האָט געוואָלט העלפֿן זײַנע סאָוועטישע קרובֿים; זיי האָט דער שרײַבער געגעבן די רובלען און דערנאָך באַקומען דאָלאַרן אין אַמעריקע. פֿויכטוואַגער האָט אַזעלכע דאגות ניט געהאַט. אים האָט מען גלײַך געצאָלט אינעם אויסלענדישן געלט.

נאָך איין השערה קלינגט אַזוי: ער האָט אַלץ צי כּמעט אַלץ פֿאַרשטאַנען, אָבער אים האָט זיך געדאַכט, אַז אויף די חסרונות האָט מען געמוזט פֿאַרמאַכן די אויגן, ווײַל דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד האָט, אין לעצטן סך-הכּל, געפֿירט די וועלט צו אַ ריכטיקן ציל. ווי אַ דײַטש-ייִדישער עמיגראַנט, האָט ער געזוכט אַ כּוח, וועלכער האָט געקענט זיך קעגנשטעלן היטלערן. און אין סטאַלינען (וואָס האָט דעם שרײַבער אויפֿגענומען אָנהייב יאַנואַר 1937) האָט ער דווקא דערזען אַזאַ כּוח.

פֿויכטוואַנגער איז ניט געווען דער איינציקער צווישן די אויסלענדישע אינטעלעקטואַלן, וואָס האָט זיך אַזוי אָדער אַנדערש געכאַפּט אויף דער ווענטקע פֿון דעם סאָוועטישן אַגיטפּראָפּ. אָבער אַ סך פֿון די דאָזיקע אינטעלעקטואַלן האָבן דערנאָך חרטה געהאַט און צוריקגעצויגן זייערע לויבגעזאַנגען. פֿויכטוואַנגער האָט עס, אין תּוך אַרײַן, ניט געטאָן.