ניו־יאָרק ווי אַ ייִדישע לאַנדשאַפֿט

New York as a Jewish Landscape

י.ל. פּרץ־סקווער אין ניו־יאָרק
י.ל. פּרץ־סקווער אין ניו־יאָרק

פֿון לייזער בורקאָ

Published July 13, 2014, issue of August 01, 2014.

דער גרעסטער שטאָטישער צענטער פֿון ייִדן אויף דער וועלט איז די תּל־אָבֿיבֿער מעטראָפּאָליטאַנער געגנט, דער אַזוי־גערופֿענער „גוש דן‟, וואָס ציילט הײַנט איבער 3 מיליאָן ייִדן. די עקאָנאָמיע פֿון דער געגנט אַנטוויקלט זיך אַזוי גיך, אַז ביז 2025, רעכנט מען, וועט 80% פֿון דער ישׂראל־באַפֿעלקערונג וווינען דאָרט. שוין פֿאַר אַ יאָרן האָט מען באַשטעטיקט, אַז די צאָל ייִדן אין ישׂראל (אַן ערך 6 מיליאָן) האָט איבערגעשטיגן די 5.5 מיליאָן אין אַמעריקע. קען מען איצט זאָגן מיט גענוג זיכערקייט, אַז ניו־יאָרק, וואָס האָט לאַנגע יאָרן געהאַט די גרעסטע ייִדישע באַפֿעלקערונג, איז, סוף־כּל־סוף, אַראָפּ פֿון איר גדולה.

נאָר כאַפּט ניט! ניו־יאָרק וועט טאַקע בלײַבן אויפֿן צווייטן אָרט, אָבער ניו־יאָרק קען איר שטעטל באַשטיין, אַזוי צו זאָגן. ניט ווי אַנדערע ייִדישע גלות־צענטערס, איז די ניו־יאָרקער קהילה ניט אײַנגעשרומפּן געוואָרן, נאָר טאַקע געוואַקסן אין די לעצטע 10 יאָר, ביז 1.1 מיליאָן. אמת, אין די 1940ער און 1950ער יאָרן האָבן דאָ געוווינט 2 מיליאָן ייִדן, אָבער עס זעט אויס, ווי די לאַנג־יאָריקע ירידה זינט די 1960ער יאָרן האָט טאַקע אויפֿגעהערט — אַ דאַנק דער פֿרוכפּערדיקייט פֿון אונדזערע חרדים אין ברוקלין און דער גרויסער צאָל וועלטלעכע ייִדן, וואָס שטאָלצירן הײַנט מיט זייער אָפּשטאַם, כאָטש פֿאַקטיש האָבן זיי אַ קליינעם שײַכות צו ייִדישקייט.

אָבער ניט געקוקט אויף דער צענטראַלער ראָלע, וואָס ניו־יאָרק שפּילט אינעם ייִדישן לעבן די לעצטע 130 יאָר, קען מען בדרך־כּלל ניט באַטראַכטן ניו־יאָרק ווי אַ „ייִדישע לאַנדשאַפֿט‟. די שילדן אויף די גאַסן טראָגן, מיט ווייניק אויסנאַמען, גוייִשע נעמען; די בנינים, די דענקמעלער, די אַרכיטעקטור פֿון דער שטאָט האָבן ניט קיין ייִדישן פּרצוף. אין די טענעמענטס פֿון דער אַמאָליקער „איסט סײַד‟, וווּ פֿריִער האָבן געוווינט ייִדן, וווינען הײַנט כינעזער, און דעם נאָרמאַלן פֿאַרבײַגייער וואָלט קיין מאָל ניט אײַנגעפֿאַלן, אַז דאָס אָרט האָט אַ ייִדישע געשיכטע.

אין מיזרח־אייראָפּע פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה איז געווען אַ באַוועגונג, וואָס האָט געהייסן לאַנד־קענטעניש, מיטן ציל צו באַקענען די ייִדן מיט זייער סבֿיבֿה, מיט דער מיזרח־אייראָפּעיִשער לאַנדשאַפֿט, וווּ זיי האָבן געוווינט אין משך פֿון הונדערטער יאָר. אין דעם האָט געשפּילט אַ ראָלע די אידעאָלאָגיע פֿון „דאָיִקייט‟ — אַז ייִדן געהערן צו דעם אָרט, וווּ זיי וווינען, אַז פּוילן און ליטע און רומעניע קענען אויך זײַן, אין אַ געוויסן זינען, אַ ייִדישע נאַציאָנאַלע היים.

אַזאַ מין לאַנד־קענטעניש איז געוואָרן זייער פּאָפּולער אין מדינת־ישׂראל, אויך צוליב אידעאָלאָגישע סיבות: צו פֿאַרשטאַרקן די פֿאַרבינדונג פֿון די ישׂראלים מיטן לאַנד, וווּ ס’רובֿ אָבֿות זייערע האָבן ניט געוווינט צוויי טויזנט יאָר. די אַלע שפּאַצירן אויף דער נאַטור, אין די מדבריות, טראָגן אין זיך אַ ציוניסטישן אַרגומענט: „דאָס לאַנד איז אונדזערס (און ניט זייערס)‟. וועגן דעם קען מען האָבן פּאָליטישע טענות, אָבער דער פֿאַקט איז, אַז דאָס לאַנד־קענטעניש פֿאַרבינדט דעם מענטש מיטן אָרט, וווּ ער וווינט, אויף אַ געזונטן אופֿן, וואָס איז אונדז פֿרעמד אין אַמעריקע.

אַמעריקע איז אַ גרויס לאַנד און די אַמעריקאַנער ייִדן זײַנען מער באַוועגלעך ווי די ישׂראל־ייִדן. איין טאָג וווינט מען אין ניו־יאָרק, אַ צווייטן טאָג — אין שיקאַגאָ, אַ דריטן — אין לאָס־אַנדזשעלעס. אַפֿילו אין ניו־יאָרק גופֿא קלײַבט מען זיך גיך איבער פֿון איין טייל שטאָט אין אַ צווייטן, וואָס איז קולטורעל אין גאַנצן אַן אַנדער וועלט: פֿון „כינע־שטאָט‟ צו ברײַטאָן־ביטש, צו דער ריזיקער דאָמיניקאַנער געגנט — וואַשינגטאָן־הײַטס, צו אונדזערע חסידישע קוואַרטאַלן. אָבער צוליב דער דאָזיקער באַוועגלעכקייט ווערט אָפּגעווישט די ייִדישע געשיכטע, די ייִדישע אָנגעהעריקייט און „היימישקייט‟ פֿונעם אָרט.

אין אַ סך שטאָטטיילן (למשל, אין האַרלעם אָדער אין די בראָנקס), וואָס די ייִדן האָבן פֿאַרלאָזט, זײַנען די געוועזענע שיל־בנינים געוואָרן קלויסערטס. גרויסע מענטשן זײַנען אַ מאָל געגאַנגען איבער געוויסע גאַסן, און וויכטיקע פּאַסירונגען זײַנען פֿאָרגעקומען דאָרט, נאָר קיינער ווייסט ניט וועגן זיי. וווּ האָט שלום־עליכם געוווינט, אָדער אַב. קאַהאַן? וווּ האָבן אונדזערע פּאָעטן זיך געטראָפֿן און פֿאָרגעלייענט זייערע ווערק? וווּ האָבן די ייִדישע אַנאַרכיסטן אָרגאַניזירט זייערע יום־כּיפּור־בעלער? וווּ האָבן דער באָבאָווער און דער ליובאַוויטשער רבי געפֿירט טיש, ווען זיי זײַנען ערשט אָנגעקומען אַהער?

ניו־יאָרק וועט ניט אויסזען ווי די שטעט אין פּוילן אָדער רוסלאַנד, וווּ די מלוכה קלאַפּט צו אַ טאָוול אויף יעדן בנין, וווּ אַ שרײַבער האָט אַ מאָל איבערגענעכטיקט — „דאָ איז געשלאָפֿן פּושקין‟, מיצקיעוויטש אאַז”וו. אין ניו־יאָרק וואָלטן מיר פּשוט געהאַט צו פֿיל טאָוולען. אָבער מיר נייטיקן זיך אין אַ ייִדישן וועגווײַזער, אַ בוך מיט מאַפּעס און באַשרײַבונגען, וואָס זאָל אונדז דערציילן וועגן דער היסטאָרישער ייִדישער געאָגראַפֿיע פֿון דער שטאָט. דאָרט, וווּ שלום־עליכם האָט געוווינט, קען מען לייענען זײַנס אַ ליד אָדער אַ בריוול; דאָרט וווּ אַ יום־כּיפּור־באַל אָדער אַ שטרײַק איז פֿאָרגעקומען, קען מען לייענען אַ קורצע באַשרײַבונג פֿונעם געשעעניש, וואָס איז דעמאָלט געדרוקט געוואָרן אין דער ייִדישער פּרעסע.

מיט דער הילף פֿון אַזאַ מין וועגווײַזער וואָלט דער לייענער געקענט זען דאָס, וואָס איז מער ניט צו זען מיט די אויגן: ווי די גאַס האָט פֿריִער אויסגעזען, ווי די ייִדן האָבן פֿריִער דאָרט געלעבט. מיר זײַנען דאָ די גאַנצע צײַט אַרומגערינגלט מיט דער ייִדישער געשיכטע, ניט ווייניקער ווי אין ווילנע אָדער אין ירושלים, נאָר צוליב דעם רעש און דעם האַוועניש איז זי אונדז שווער צו דערקענען. אַ וועגווײַזער וועגן דער ייִדישער קולטור, אויף ייִדיש און אויף ענגליש, וואָלט אונדז דערמעגלעכט צו זען אונדזער היים מיט נײַע, אַלטע אויגן.