די ראַבינערטעס פֿון ניו־מעקסיקאָ

The Women Rabbis of New Mexico


פֿון רי דזשיי טערנער (Forward)

Published July 17, 2014, issue of August 01, 2014.

ווען איך זאָג אַ ייִדן אינעם צפֿון־מיזרחדיקן טייל פֿון אַמעריקע, אַז איך קום פֿון ניו־מעקסיקאָ, פֿרעגט ער שטענדיק: „זענען טאַקע פֿאַראַן ייִדן דאָרט?‟ יאָ, זאָג איך, אין דער שטאָט לאָס־אַלאָמאָס, וווּ איך בין דערצויגן געוואָרן, געפֿינט זיך אַ שיל, וואָס מע קאָן רופֿן „אַ טראַדיציאָנעלע גלײַך־באַרעכטיקטע עדה‟, הגם אַזאַ טערמין האָב איך קיין מאָל נישט געהערט, איידער איך האָב זיך אַריבערגעצויגן קיין באָסטאָן.

די קהילה אין ניו־מעקסיקאָ האָט אַ ספּעציעלן כאַראַקטער: אַ קליינע באַפֿעלקערונג פֿון פֿאַרשידענע מינים ייִדן; קיין שום פֿאָרמעלע ייִדישע דאַך־אָרגאַניזאַציע; אַקטיווע באַטייליקונג אין פֿאַרשידענע צווישן־רעליגיעזע אַקטיוויטעטן, און אַ ממשותדיקע צאָל אַנוסים — מענטשן, וואָס שטאַמען פֿון באַהאַלטענע ייִדישע משפּחות אין שפּאַניע בעת דער אינקוויזיציע.

אַן אומגעריכטער פֿענאָמען אין ניו־מעקסיקאָ איז, אַז דער שטאַט איז אויך במשך פֿון די לעצטע יאָרן געוואָרן אַ צענטער פֿון דינאַמישע, אינאָוואַטאָרישע ראַבינערטעס.

ד״ר מיריאַ קאַנאָ, וועלכע האָט געשריבן איר דיסערטאַציע פֿאַרן אוניווערסיטעט פֿון ניו־מעקסיקאָ וועגן די אָרטיקע ראַבינערטעס, האָט אינטערוויויִרט פֿינף פֿון זיי: שפֿע גאָלד, לין גאָטליב, מין קאַנטראָוויץ, מלכּה דרוקער און דבֿורה ברין. „די פֿרויען זענען אַלע פּיאָנערן,‟ האָט קאַנאָ באַמערקט. „יעדע פֿון זיי האָט דורך איר פֿירערשאַפֿט געשאַפֿן אַן אָרט אין יודאַיִזם, וואָס האָט פֿריִער נישט עקזיסטירט.‟

און וואָס האָט זיי צוגעצויגן דווקא צו דעם שטאַט? קאַנאָ דערקלערט, אַז ניו־מעקסיקאָ, אַזוי ווי דער גאַנצער אַמעריקאַנער „ווילדער מערבֿ‟, האָט שוין מיט יאָרן פֿריִער געדינט ווי אַן אָרט, „וווּ פֿרויען קאָנען שאַפֿן אַן אייגענע אידענטיטעט,‟ ווי, למשל, די באַרימטע מאָלערין, דזשאָרדזשיע אָ׳קיף. „דאָ קוקט קיינער נישט אַרײַן צו דיר אין טאָפּ, און דאָס דערמעגלעכט אַן אמתע שאַפֿערישקייט.‟

פֿון מײַנע אייגענע קינדער־יאָרן אין ניו־מעקסיקאָ, געדענק איך טאַקע די בילדער פֿון דער ייִדישער קינסטלערין דײַאַנאַ ברײַער, וואָס האָט צונויפֿגעפֿלאָכטן ייִדישע און ניו־מעקסיקאַנער מאָטיוון. אירע בילדער האָט מען געקענט זען אויף די קאַלענדאַרן און אַפֿילו וואַנטזייגערס. אַ סך אַנדערע ייִדישע קינסטלער האָבן זיך אויך באַזעצט אין ניו־מעקסיקאָ, אַזוי ווי די מולטוי־מעדיאַ אַרטיסטין דזשודי שיקאַגאָ און די בעסטסעלער־שרײַבערין פֿיי קעלערמאַן, וואָס פֿאַרמאָגט אַ הויז מיט איר מאַן, דזשאָנאַטאָן, אויך אַ שרײַבער, אין סאַנטע־פֿע.

נאָכן איבערלייענען קאַנאָס דיסערטאַציע האָב איך אַליין געכאַפּט אַ שמועס מיט די ראַבינערטעס, גאָלד און גאָטליב. „שוין ווי אַ קליין מיידל אין ניו־דזשערזי האָב איך געחלומט וועגן ניו־מעקסיקאָ,‟ האָט גאָלד מיר געזאָגט. „כ׳האָב געבענקט נאָך אַ נישט־קולטיווירטער לאַנדשאַפֿט און אַ ברייטן הימל. ווען מע וווינט אין דער גרויסער שטאָט, פֿאַרלירט מען די פֿאַרבינדונג מיט גאָטס שאַפֿונג — די טעמע פֿון אַזוי פֿיל תּהילים. כּדי זיך אויסצולעבן ווי אַ ייִד, נייטיק איך זיך אין אַ פֿאַרבינדונג מיט די פֿאַזעס פֿון דער לבֿנה, די סעזאָנען, דער זון־אויפֿגאַנג און ־אונטערגאַנג. אַרויסקוקנדיק פֿון מײַן פֿענצטער אויף דזשעמעז ספּרינגס, זע איך די פּרעכטיקע טאָלן, און ס׳דאַכט זיך מיר, אַז גאָט רעדט צו מיר דורך דער נאַטור.‟

גאָטליב האָט אַ מער פּראָזאַיִשן צוגאַנג. „איך זוך נישט קיין גײַסטיקע איבערלעבונגען. איך געניס פּשוט פֿון דער שיינער לאַנדשאַפֿט און דעם ריח פֿון ברענענדיקן פּיניאָן־האָלץ אין מײַן קאַמין.‟ האָט זי געזאָגט.

גאָטליב, וועלכע האָט זיך לעצטנס אַריבערגעצויגן קיין בערקלי, קאַליפֿאָרניע, האָט זיך יאָרן לאַנג באַטייליקט אין פֿאַרשידענע פּאָליטישע קאָנטראָווערסיעס אין ניו־מעקסיקאָ ווי, למשל, דעמאָנסטראַציעס קעגן דעם נוקלעאַרן אָפּפֿאַל, וואָס ליגט שוין יאָרן לאַנג אויף דער טעריטאָריע, וואָס האָט אַמאָל געהערט צו די אַפּאַטשי־אינדיאַנער. זי האָט אויך אַקטיוו פּראָטעסטירט קעגן דעם שטעלן אַ סטאַטוע פֿון כואַן דע אָניאַטע, אַ שפּאַנישער קאָנקיסטאַדאָר, וועלכער האָט אָנגעפֿירט מיט דער שחיטה פֿון די אָרטיקע פּועבלאָ־אינדיאַנער אין 1598. נאָך די אַטאַקן פֿון 9/11, האָט זי אָרגאַניזירט אַ שלום־מאַרש פֿון ייִדן און מוסולמענער, אין איינעם מיטן אימאַם אַסדול ראַוּף קאַמפּאָס מאַרקעטי.

גאָטליב איז אויך איינע פֿון די ווייניקע אַשכּנזים, וואָס העלפֿט די אַנוסים אויספֿאָרשן זייער ייִדישע גענעאָלאָגיע. גלײַכצײַטיק פֿאַרשפּרייט זי אויך די אַשכּנזישע קולטור, און האָט געגרינדעט אַ יערלעכן קלעזמער־פֿעסטיוואַל אין אַלבערקערקי.

הגם מע הערט אַ מאָל זאָגן, אַז דער מידבר פֿון ניו־מעקסיקאָ ציט צו די ייִדן, ווײַל עס דערמאָנט אין דער ישׂראלדיקער לאַנדשאַפֿט, איז דאָס נישט וואָס ס׳האָט צוגעצויגן די ראַבינערטע גאָלד. „די אור־אַלטע ייִדישע טראַדיציע איז אָנצוקניפּן אַ פֿאַרבינדונג מיט דער ערד, וווּ מע וווינט. יעדעס מאָל וואָס די ייִדן האָבן זיך געפֿונען אויף אַ נײַ אָרט, האָבן זיי דאָרט געשאַפֿן אַ נײַעם סאָרט ייִדיש לעבן.‟

די לעקציע האָט גאָלד זיך געלערנט פֿון די אָרטיקע אינדיאַנער. „דאָס עסן אין מײַן טעלער, די ערד, אויף וועלכער איך שטיי — דאָס איז הייליק. דער ייִדישער באַגריף פֿון ייִדישן גלות איז נישט קיין געזונטער. ס׳איז מאָדנע צו זאָגן אַ תּפֿילה פֿאַר אַ רעגן, אין אַ צײַט, ווען ס׳איז בכלל נישט דער רעגן־סעזאָן,‟ האָט גאָלד געזאָגט. בײַ ייִדן דאַוונט מען פֿאַרן רעגן לויט דעם רעגן־סעזאָן פֿון ארץ־ישׂראל.

ס׳איז אויך דאָ אַ מער גשמיותדיקע סיבה, פֿאַר וואָס די ראַבינערטעס האָבן דאָ געפֿונען אַ היים. „אין ניו־מעקסיקאָ האָב איך געקענט קויפֿן אַ פּרעכטיק הויז פֿאַר $80,000,‟ האָט גאָטליב געזאָגט. „דאָס וואָלט געווען אוממעגלעך אין דער שטאָט ניו־יאָרק.‟