קונסט און קולטור, ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט

חיים גראַדעס אַרכיוו אַנטפּלעקט

Chaim Grade‘s Archive Revealed

פֿון דזשאָרדין קוציק

אינעם הויפּט־זאַל פֿונעם „צענטער פֿאַר ייִדישער געשיכטע‟ אין ניו־יאָרק האָט זיך זונטיק, דעם 13סטן יולי, פֿאַרזאַמלט אַן עולם, כּדי צו הערן די לעצטע ידיעות וועגן דעם נײַסטן עזבֿון בײַם „ייִוואָ‟־אינסטיטוט: „דער חיים גראַדע־ און אינע העקער־גראַדע־אַרכיוו‟. די אונטערנעמונג, וואָס איז געווען אין גאַנצן אויף ייִדיש, האָט אײַנגעאָרדנט דער „ייִוואָ‟־אינסטיטוט צוזאַמען מיט דער „ייִדיש־ליגע‟ ווי אַ פּראָגראַם אין אָנדענק פֿון ד׳׳ר מרדכי און טשאַרנע שעכטער.

זינט אינע העקער־גראַדע, די אַלמנה פֿון חיים גראַדע, איז געשטאָרבן אין מײַ 2010 צו 85 יאָר, האָט מען געוואַרט מיט אומגעדולד צו הערן וועגן דעם אינהאַלט פֿון די פֿאַרשידענע פּאַפּירן, מאַנוסקריפּטן, קאָרעספּאָנדענץ און אַנדערע חפֿצים, וואָס זענען יאָרצענדליקער געלעגן בײַ איר אין דירה. צוליב איר מאָדנעם, עקשנתדיקן אויפֿפֿיר בעת די 28 יאָר נאָך חיים גראַדעס טויט האָט אינע העקער־גראַדע געמאַכט עס כּמעט אוממעגלעך, אַז פֿאָרשער, איבערזעצער און פֿאַרלעגער זאָלן האָבן צוטריט צו איר מאַנס ווערק. צי דאָס איז געווען בכּיוון, צי דאָס איז געווען נאָר צוליב דעם פּחד, אַז קיין איבערזעצער איז ניט פֿעיִק צו אַרבעטן מיט איר מאַנס ווערק, בלײַבט נאָך אַלץ אַן אָפֿענע פֿראַגע. כּמעט אַלע זענען אָבער בײַ דער מיינונג, אַז אינע העקער־גראַדע האָט טאַקע פֿאַראָרעמט חיים גראַדעס ליטעראַרישן שם צוליב דעם, וואָס זי האָט ניט געלאָזט, מע זאָל אָפּדרוקן זײַנע ביכער אָדער אַפֿילו אָפּהאַלטן אַ קאָנפֿערענץ וועגן זײַן לעבן און שאַפֿן. אַזוי אַרום איז פֿאַרן ברייטערן עולם די פּראָגראַם געווען די ערשטע געלעגנהייט, זיך צו דערוויסן, וואָס חיים גראַדע האָט איבערגעלאָזט נאָך זײַן פּטירה.

גיטל שעכטער־ווישוואַנאַט, די פֿאָרזיצערין פֿון דער „ייִדיש־ליגע‟, ווי אויך פֿון דער פּראָגראַם, האָט געגעבן דעם עולם צו פֿאַרשטיין, ווי אַזוי זי האָט זיך דערוווּסט וועגן דעם, אַז גראַדעס אַרכיוו ליגט אין אַ בראָנקסער דירה, איבערגעלאָזט אויף הפֿקר. אַליין אַ מעדיצינישע קאָנסולטאַנטקע, האָט איר אַ דאָקטער, וואָס האָט געוווּסט, אַז זי האָט אַ פֿאַרבינדונג מיט ייִדיש, געלאָזט וויסן, וועגן אַ פּאַציענטקע זײַנער, וועלכע ליגט אין שפּיטאָל, אַן אַלמנה פֿון אַ ייִדישן שרײַבער, וואָס האָט געהייסן „גרייד‟. ווישוואַנאַט האָט זיך געכאַפּט, אַז עס האַנדלט זיך גאָר וועגן חיים גראַדע און געלאָזט וויסן אירע ייִדישיסטישע קאָלעגעס, וואָס האָבן זיך געשטעלט אין קאָנטאַקט מיטן בראָנקסער ביוראָ פֿון צוואָות און נחלאָות. נאָך אַ קאָמפּליצירטן יורידישן פּראָצעס איז, סוף־כּל־סוף, געלונגען דעם „ייִוואָ‟ און דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק פֿון מדינת־ישׂראל אָפּצוקויפֿן די מאַטעריאַלן.

גיטל שעכטער־ווישוואַנאַט האָט ווײַטער דערקלערט, אַז חיים גראַדע איז געשטאָרבן אין אַפּריל 1982 אין מאָנטאָפֿיאָרע־שפּיטאָל אין די בראָנקס, און די ייִדישיסטישע וועלט איז געווען געפּלעפֿט, ווײַל קיינער האָט ניט געוווּסט, אַז ער איז געווען אַזוי קראַנק. (כאָטש ד׳׳ר צוקער האָט דיפּלאָמאַטיש ניט דערמאָנט די סיבה פֿאַר וואָס, איז עס אויך געווען צוליב אינע העקער־גראַדע; זי האָט ניט געלאָזט וויסן גראַדעס פֿרײַנט און קאָלעגעס, אַז דער גרויסער שרײַבער איז קראַנק. נאָך מער: זי האָט קיינעם ניט געלאָזט וויסן, אַז ער איז געשטאָרבן, זיי זאָלן ניט קומען אויף דער לוויה).

ד׳׳ר צוקער האָט דערמאָנט, אַז צו יענער צײַט האָט גראַדע געדאַרפֿט רעדן אויף אַ קולטורעלער פּראָגראַם פֿון דער „יונגטרוף‟־באַוועגונג און איז ניט געקומען. ערשט דעמאָלט האָט די ייִדישיסטישע וועלט זיך דערוווּסט, אַז עפּעס איז דער מער מיט אים. שפּעטער האָט ד׳׳ר צוקער געהערט, אַז דער פֿאַרבעטענער גאַסט האָט טאַקע אויסגעהויכט די נשמה אינעם זעלביקן טאָג, וואָס ער האָט געדאַרפֿט רעדן בײַ דער „יוגנטרוף‟־אונטערנעמונג.

ד׳׳ר מרים טרין פֿון דזשאָנס־האָפּקינס־אוניווערסיטעט, וואָס זי פֿירט אָן מיטן קאַטאָלאָגירן דעם אַרכיוו, האָט געזאָגט בײַם אָנהייב פֿון איר רעדע, אַז דער פּראָצעס איז פֿאַר איר געווען „אַ גאָר שפּאַנענדיקע אַוואַנטורע‟. זי האָט איבערגעגעבן, אַז דער אַרכיוו האָט זיך לכתּחילה געפֿונען אין אַ גאַנץ כאַאָטישן מצבֿ, און אַז די פֿאַרשידענע דאָקומענטן האָבן ניט בלויז קיין סדר ניט געהאַט, נאָר זענען אויך געווען אין גאַנצן איבערגעמישט; איין זייטל פֿון אַ דאָקומענט איז געלעגן אין איין קופּע, צען זײַטלעך פֿונעם זעלביקן דאָקומענט - אין אַ צווייטער קופּע, צונויפֿגעמישט מיט בלעטער פֿון אַנדערע דאָקומענטן, און אַזוי ווײַטער. „ס׳איז געווען אַ מבול פֿון פּאַפּירן‟ האָט ד׳׳ר טרין דערקלערט.

נאָך דעם ווי מע האָט די מאַטעריאַלן אײַנגעסדרט אין פֿאַרשידענע קאַטעגאָריעס, איז פֿונעם גאַנצן באַלאַגאַן געבליבן 60 ריזיקע קאַסטנס, אין וועלכע מע האָט פֿאָרזיכטיק געהאַלטן די דאָקומענטן און חפֿצים, כּדי זיי צו קענען שפּעטער באַאַרבעטן. פֿון די 60 קאַסטנס איז איין קאַסטן באַשטאַנען פֿון פֿאָטאָגראַפֿיעס, צוויי - פֿון אָפֿיציעלע דאָקומענטן, און פֿיר אַנטהאַלטן אויסשניטן פֿון פֿאַרשידענע צײַטונגען און זשורנאַלן - אָדער פֿון גראַדעס ווערק גופֿא, אָדער רעצענזיעס אויף זײַנע ווערק. אַכט פֿון די קאַסטנס אַנטהאַלטן מאַנוסקריפּטן און קאָרעספּאָנדענץ פֿון אינע העקער־גראַדע, און 21 קאַסטנס זענען באַשטאַנען פֿון מאַנוסקריפּטן און קאָרעספּאָנדענץ פֿון חיים גראַדע אַליין, ווי אויך פּערזענלעכע מאַטעריאַלן.

צווישן די מאַנוסקריפּטן האָט ד׳׳ר טרין געפֿונען אַ צאָל ווערק, וואָס מע האָט קיינמאָל ניט פֿאַרעפֿנטלעכט, ווי אויך ענגלישע איבערזעצונגען פֿון זײַנע ווערק, וואָס זענען נאָך ניט געדרוקט געוואָרן און מאַנוסקריפּטן פֿון רעדעס, וואָס ער האָט געהאַלטן איבער דער גאַנצער וועלט. ד׳׳ר טרין האָט דערקלערט דעם עולם, אַז אַ סך מער פֿון די מאַנוסקריפּטן זענען פּראָזע איידער פּאָעזיע. קיין פּינקלטעכע פּרטים וועגן דעם אינהאַלט פֿון די פֿריִער־ניט־געדרוקטע מאַנוסקריפּטן האָט ד׳׳ר טרין ניט געגעבן.

כאָטש די ליטעראַרישע מאַנוסקריפּטן זענען פֿאַר ס׳רובֿ מענטשן דער סאַמע צוציִענדיקסטער אַספּעקט פֿונעם אַרכיוו, איז דער גרעסטער טייל באַשטאַנען פֿון בריוו. ס׳רובֿ פֿון די בריוו זענען געשריבן געוואָרן פֿון אַנדערע צו חיים גראַדע. צווישן זיי געפֿינט מען בריוו פֿון אַזעלכע וויכטיקע ייִדישע שרײַבער ווי אַבֿרהם סוצקעווער, בינעם העלער, אלי וויזעל און אַלכּסנדר שפּיגלבלאַט. גראַדע פֿלעגט זיך גריבלען אין די אַרכיוון פֿון אַנדערע שרײַבער, ווי ה. לייוויק, כּדי צו קאָפּירן זײַנע אייגענע בריוו פֿאַר זײַן אייגענעם אַרכיוו. צוליב דעם פֿאַרמאָגט דער איצטיקער „חיים גראַדע־ און אינע העקער־גראַדע־אַרכיוו‟ אַ היפּשע צאָל בריוו, וואָס גראַדע אַליין האָט אָנגעשריבן. אויף אַ פֿראַגע וועגן דעם, צי ס׳זענען דאָ בריוו פֿון גראַדעס ליטעראַרישן קאָנקורענט, יצחק באַשעוויס־זינגער האָט ד׳׳ר טרין געענפֿערט, אַז ניין, דערקלערנדיק, אַז אויב זיי וואָלטן געדאַרפֿט זאָגן עפּעס איינער דעם אַנדערן, איז עס מסתּמא געווען אויפֿן טעלעפֿאָן, ווײַל זיי האָבן ביידע געוווינט אין ניו־יאָרק.

אַחוץ די אַלע בריוו פֿון שרײַבער זענען אויך פֿאַראַן אַ סך בריוו פֿון אינסטיטוציעס, פֿאַרלעגער, רעדאַקטאָרן פֿון זשורנאַלן און צײַטונגען, ווי אויך בריוו וואָס גראַדע האָט באַקומען פֿון קרובֿים. צווישן די בריוו, וואָס טראָגן אַ פּריוואַטן כאַראַקטער, געפֿינט מען אַ בריוו־אויסטויש מיט זײַנע ברידער, וואָס האָבן זיך באַזעצט אין אַמעריקע פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה.

ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ פּראָגראַם, געווידמעט דער ייִדישער ליטעראַטור, איז די אונטערנעמונג ניט אָנגעגאַנגען אין גאַנצן אָן קאָנטראָווערסיע. קורט לעוויאַנט, דער איבערזעצער פֿון גראַדעס ראָמאַנען „צמח אַטלאַס‟ און „די עגונה‟, האָט געפֿרעגט ד׳׳ר טרין, פֿאַר וואָס מע האָט אַ נאָמען געגעבן דעם אַרכיוו נאָך אינע העקער־גראַדע, און ניט בלויז נאָך חיים גראַדע. לעוויאַנט, וואָס פֿילט זיך נאָך אַלץ שטאַרק געטראָפֿן צוליב דעם אופֿן, ווי אַזוי אינע העקער־גראַדע האָט אים און אַנדערע חבֿרים פֿון איר מאַן באַהאַנדלט, האָט בעתן כּיבוד געזאָגט אַ פּאָר מענטשן, אַז ס׳איז געווען אַ „שאַנדע און אַ בושה‟, וואָס מע האָט דעם אַרכיוו אַ נאָמען געגעבן אויך נאָך איר, ווען מע באַטראַכט דעם אופֿן ווי זי האָט באַהאַנדלט דעם מאַנס ירושה. דער „ייִוואָ‟, פֿון זײַן זײַט, האַלט, אַז דער נאָמען איז פּאַסיק, ווײַל זי האָט אָנגעשריבן אַ טייל פֿון די מאַטעריאַלן, און גראַדעס פּערזענלעכע מאַטעריאַלן און מאַנוסקריפּטן האָבן טאַקע געהערט צו איר במשך פֿון 28 יאָר.

נאָך ד׳׳ר טרינס רעדע איז מרים חיה־סגל אויפֿגעטראָטן מיט אַ צאָל לידער, געווידמעט דעם אָנדענק פֿון מרדכי און טשאַרנע שעכטער. סטיוו סטערנער האָט זי באַגלייט אויף דער פּיאַנע. בנימין שעכטער האָט דערציילט וועגן זײַן פֿאָטער און פֿאָרגעלייענט אַ פּאָר קאָמישע לידער, וואָס זײַנע קרובֿים האָבן געשריבן איינער דעם אַנדערן אויף זייערע געבוירן־טעג. אין אַ ליד פֿאַר זײַן ווײַב טשאַרנע האָט ד׳׳ר שעכטער פֿאַרטײַטשט אַ זעלטן וואָרט, וואָס ער האָט עס זיך באַנוצט, וווּ אַ פֿוסנאָטע צום ליד און אָנגעוויזן די ייִדישע דיאַלעקטן, אין וועלכן מע האָט דאָס וואָרט באַנוצט. דאָס ליד איז, פֿאַרשטייט זיך, דעם עולם שטאַרק געפֿעלן.