אַ ייִדישער „וווּדסטאַק‟

A Yiddish Woodstock

די „קלעזמאַטיקס‟ אויפֿן „ייִדסטאַק‟־פֿעסטיוואַל
Ben Barnhart
די „קלעזמאַטיקס‟ אויפֿן „ייִדסטאַק‟־פֿעסטיוואַל

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published July 24, 2014, issue of August 15, 2014.

דער מערבֿדיקער טייל פֿון מאַסאַטשוסעטס, אַ ראַיאָן פֿון שטילע שטעטלעך, באַקאַנט ווי דער „פּיאָנישער טאָל‟, איז שוין צום דריטן מאָל געוואָרן דער סאַמע־צענטער פֿון דער נײַער ייִדישער מוזיק. די סיבה דערפֿון איז געווען דער קלעזמער־פֿעסטיוואַל „ייִדסטאַק‟, אָרגאַניזירט דורכן אָרטיקן „ייִדישן ביכער־צענטער‟ אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, וואָס האָט צוגעשטעלט אַ ריי קאָנצערטן, פֿון פֿאַרשידענע קלעזמער־קאַפּעליעס, ווי אויך געבראַכט אַן ערך 300 מענטשן צו הערן זיי.

איך בין אַליין געפֿאָרן קיין אַמהערסט, כּדי זיך צו טרעפֿן מיט מײַנע געוועזענע קאָלעגעס בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟, וווּ איך האָב געאַרבעט צוויי יאָר. איך האָב אויך, פֿאַרשטייט זיך, געוואָלט בײַזײַן אויפֿן פֿעסטיוואַל, צו הערן די מוזיק און זיך באַגעגענען מיט חבֿרים, מיט וועמען איך האָב זיך באַקענט אויף די צוויי פֿריִערדיקע „ייִדסטאַקס‟.

דער פֿיר־טאָגיקער פֿעסטיוואַל, וואָס איז פֿאָרגעקומען פֿונעם 17טן ביזן 20סטן יולי, האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַ קאָנצערט פֿונעם Klezmer Conservatory Band, אַ באַקאַנטע קאַפּעליע, אָנגעפֿירט דורך האַנקוס נעצקי שוין 34 יאָר. אַן אינטעגעראַלער פֿאָרשטייער פֿון דער אַמעריקאַנער קלעזמער־מוזיק, איז עס געווען אַ פּאַסיקער אָנהייב פֿונעם פֿעסטיוואַל, ווײַל די קאַפּעליע האָט געהאַט אַ ממשותדיקע השפּעה אויף אַ פּאָר פֿון די אַנדערע גרופּעס, וואָס האָבן געשפּילט בעתן „ייִדסטאַק‟. דער טרומפּייטער פֿראַנק לאָנדאָן, למשל, איינער פֿון די ערשטע מוזיקער אינעם „קלעזמער קאָנסערוואַטאָרי בענד‟ זײַענדיק אַ ביז־גראַדויִר סטודענט, געווען צווישן די גרינדער פֿון די „קלעזמאַטיקס‟, מיט וועמען ער האָט געשפּילט בעתן פֿעסטיוואַל. לאָנדאָן האָט אויך אויפֿגעטראָטן מיט צוויי אַנדערע גרופּעס - מיט די „ניגונים־טריאָ‟ און מיט זײַן אייגענער גרופּע Frank London‘s Klezmer Brass Allstars (פֿראַנק לאָנדאָנס קאַפּעליע פֿון די אויסגעצייכנטע קלעזמער, וואָס שפּילן בלאָז־אינסטרומענטן).

דניאל קאַהן
דניאל קאַהן

אויפֿן צווייטן טאָג, פֿרײַטיק, בשעתן פֿאָרן קיין אַמהערסט האָב איך זיך צופֿעליק געטראָפֿן מיט דניאל קאַהן, דער אָנפֿירער פֿון „דניאל קאַהן און דער באַמאָלטער פֿויגל‟. קאַהן, אַן אַמעריקאַנער ייִד, וואָס וווינט שוין יאָרן לאַנג אין בערלין, געהערט צום דור טאַלאַנטירטע יונגע קלעזמאָרים, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן אין אַמעריקע שוין נאָך דעם אויפֿלעב פֿון דער קלעזמער־מוזיק. ער, צוזאַמען מיט אַ טוץ אַנדערע אַמעריקאַנער קלעזמאָרים אין זייערע 20ער און 30ער יאָרן, זענען אויסגעשולט געוואָרן אויף „קלעזקעמפּ‟, „קלעזקאַנאַדע‟ און אַנדערע אַזעלכע קלעזמער־פֿעסטיוואַלן. (צווישן אַנדערע אַמעריקאַנער קלעזמאָרים פֿון דער זעלביקער כּנופֿיא, וואָס זענען אויך אויפֿגעטראָטן בײַם הײַיאָריקן „ייִדסטאַק‟, זענען דער קלאַרנעט־שפּילער מײַקל ווינאָגראַד און דער פֿילדער דזשייק שולמאַן מענט, וואָס האָבן געשפּילט צוזאַמען מיט דניאל קאַהן).

ווי דער סאַמע פּאָליטישסטער זינגער אין דער הײַנטיקער קלעזמער־סצענע, ראַנגלט זיך קאַהן שטענדיק מיט דעם, ווי אַזוי צו געפֿינען אַ באַלאַנס צווישן זײַנע פּאָליטישע מיינונגען, די פּאָליטישע באַטײַטן פֿון זײַנע לידער און די באַציִונג, וואָס ער וויל האָבן מיט די צוהערער. ווי ער האָט מיר דערקלערט אויף דער באַן, האָט דער פֿאַקט, אַז די פֿאָריקע נאַכט איז געווען די סאַמע בלוטיקסטע פֿון דער ישׂראל־עזה־מלחמה געווירקט אויף זײַן פּראָצעס פֿון אויסקלײַבן די לידער, וועלכע ער האָט שפּעטער געשפּילט אויפֿן פֿעסטיוואַל.

נאָכן געזעגענען זיך מיט קאַהנען בין איך אָנגעקומען אין אַמהערסט, אויפֿן קאָנצערט פֿונעם „ניגונים־טריאָ‟, אַ מוזיקאַלישע פּראָיעקט, וואָס איז באַשטאַנען פֿון לאָרין סקלאַמבערג און פֿראַנק לאָנדאָן פֿון די „קלעזמאַטיקס‟ מיטן פּיאַניסט ראָב שווימער.

דער קאָנצערט איז דעם עולם שטאַרק געפֿעלן געוואָרן, בפֿרט די פֿאַרשידענע נוסחאָות פֿון די שבתדיקע תּפֿילות מיט פֿאַרשידענע ניגונים פֿון די בעלזער, גערער, ליובאַוויטשער און סקולינער חסידים, וואָס זענען גאַנץ אַנדערש פֿון די סטאַנדאַרטיזירטע כּמו־ספֿרדישע ניגונים, וואָס ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן קענען.

שבת דעם 19טן, האָבן די „קלעזמאַטיקס‟ אויפֿגעטראָטן מיט אַ קאָנצערט־פּראָגראַם פֿון אַלטע און נײַע לידער. צווישן די, וועלכע האָבן בפֿירוש אויסגענומען בײַם עולם, איז געווען דאָס ליד „שנירעלע פּערעלע‟, וואָס אין זייער נוסח ווערט פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ פּשוט פֿאָלקסליד אין אַ טראַנצעדענטאַל איבערלעבעניש, אין וועלכן אַ כוואַליע פֿון קאָאָרדינירטע קלאַנגען באַגריסן דאָס קומען פֿון משיחן. אויך פּאָפּולער איז געווען זייער נוסח פֿון „אַלע ברידער‟, וואָס איז אַ מין הימען פֿאַר דער גרופּע און אַ פּאָר מוזיקאַלישע פּאָפּוריען, אונטער וועלכע דער עולם האָט געטאַנצט, אָנגעפֿירט פֿון סטיוו ווײַנטרויב.

זונטיק, דעם לעצטן טאָג פֿונעם פֿעסטיוואַל, איז געווען אַ פֿולע פּראָגראַם פֿון דרײַ קאָנצערטן. אויפֿגעטראָטן האָבן „דניאל קאַהן און דער באַמאָלטער פֿויגל‟, בתיה שעכטער מיט איר קאַפּעליע „פּרעהס טאָכטער‟, און צום שלוס - „פֿרענק לאָנדאָנס קלעזמער ברעס אָלסטאַרס‟ מיט דער זינגערין עלינאָר ריסאַ.

דניאל קאַהן האָט אָנגעהויבן זײַן אויפֿטרעט מיט זײַן האַלב־ראָקישע האַלב־קלעזמערישן נוסח פֿון אַבֿרהם רייזענס קלאַסיש אַנטי־מלחמה ליד „הוליעט, הוליעט בייזע ווינטן‟, וואָס הייבט זיך אָן בײַ אים מיט אָנשרעקנדיקע טענער פֿון זײַן אַקאָרדעאָן וועלכע דערמאָנען אין אַ ווינטל, וואָס בושעוועט איבערן שטעטל. ווי אין אַ סך קאַהנס לידער, שטעלט דער עיקר פֿונעם ליד ניט בלויז אינעם מוזיקאַלישן צונויפֿשמעלץ פֿונעם טראַדיציאָנעלן קלאַנג מיטן מאָדערנענעם ראָק, נאָר אויך אין זײַן ענגלישער איבערזעצונג. אַנשטאָט איבערצוזעצן דאָס ליד וואָרט בײַ וואָרט פֿון ייִדיש אויף ענגליש, שאַפֿט קאַהן אַ נײַעם ענגלישן נוסח מיט ווערטער, וואָס שפּיגלען אָפּ, ווי אַזוי דאָס ליד וואָלט געקלונגען, ווען מע וואָלט עס הײַנט אָנגעשריבן.

עלינאָר ריסאַ אויפֿן „ייִדסטאַק‟־פֿעסטיוואַל
עלינאָר ריסאַ אויפֿן „ייִדסטאַק‟־פֿעסטיוואַל

כּמעט אַלע לידער, וואָס קאַהן האָט געזונגען, האָבן געהאַט אַ פּאָליטישן באַטײַט, צווישן זיי אַ פּאָר לידער פֿון מרדכי געבירטיג (אויך מיט וווּנדערלעכע ענגלישע אַדאַפּטאַציעס). אפֿשר דאָס אינטערעסאַנסטס פּאָליטישע ליד אויף ייִדיש פֿון די לעצטע 20 יאָר איז, לויט מײַן מיינונג, זײַן ליד „דומײַ דומײַ‟ וועגן דעם ישׂראל־פּאַלעסטינער קאָנפֿליקט.

נאָך קאַהנס קאָנצערט איז בתיה שעכטער אויפֿגעטראָטן מיט אַ ציקל לידער „ראַדיקאַלע פֿאַרוווּנדערונג: אַ מוזיקאַלישע עקספּלאָראַציע פֿון די לידער פֿון אַבֿרהם יהושע העשל‟, אין וועלכן זי האָט געזונגען דעם באַקאַנטן רבֿס לידער אויף אַ מאָדערנעם אופֿן. די לידער, וואָס העשל האָט אַרויסגעגעבן אין וואַרשע אין 1933, זענען גאַנץ מאָדערן און שפּיגלען אָפּ דעם טעאָלאָגישן צוגאַנג, מיט וועלכן ער איז שפּעטער באַקאַנט געוואָרן. די לעצטע פֿיר שורות פֿונעם ליד „איך און דו‟, וואָס שעכטער האָט פֿאַרוואַנדלט אין אַ רעפֿרען, זענען:

„ווען אַ נויט דיך קוועלט  — אַלאַרמיר
ווען אַ מענטש דיר פֿעלט — רײַס אויף מײַן טיר
דו לעבסט אין דיר, דו לעבסט אין מיר‟.

צום סוף פֿונעם פֿעסטיוואַל איז פֿראַנק לאָנדאָן און זײַנע „קלעזמער בראַס אַלסטאַרס‟ אויפֿגעטראָטן מיט דער זינגערין עלינאָר ריסאַ. להיפּוך צו קאַהנס פּאָליטישע לידער און העשלס ראַפֿינירטע לידער, האָט ריסאַ געזונגען אַ ריי הומאָריסטישע לידער וועגן ליבע און באַנדיטן אויף אַ קאָקעטישן און פֿאַרווײַלערישן אופֿן. אַן אָפֿטע שפּילערין סײַ אויף דער ייִדישער בינע און סײַ אויף „בראָודוויי‟ זינגט ריסאַ אין אַן ענערגעטישן „וואָודעוויל‟־סטיל, וואָס איז אַ ירושה פֿון דער אַמאָליקער ייִדישער קעטסקילס. זי האָט פֿאַרווײַלט דעם עולם און ניט בלויז געזונגען ייִדישע לידער, נאָר אויך אַמעריקאַנער לידער אין דער ייִדישער איבערזעצונג. צווישן זיי איז דעם עולם ספּעציעל געפֿעלן געוואָרן דאָס ליד פֿון דער פֿאָלק־זינגערין דזשאָני מיטשעל וועגן דעם באַקאַנטן ראָק־פֿעסטיוואַל „וווּדסטאַק‟, וואָס האָט אינספּירירט דעם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ אַ נאָמען צו געבן זײַן קלעזמער־פֿעסטיוואַל - „ייִדסטאַק‟.