איבערגעלעבט מער ווי אַ יאָרהונדערט

A Life Spanning More Than a Century

בעל קאַופֿמאַן
Anna Goldberg
בעל קאַופֿמאַן

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published July 28, 2014, issue of August 15, 2014.

בעל (פֿון געבורט — בעלאַ) קאַופֿמאַן, דאָס אייניקל פֿון שלום־עליכם און אַליין אַ געראָטענע שרײַבערין, איז פֿרײַטיק געשטאָרבן אין ניו־יאָרק צו 103 יאָר.

פֿרוי קאַופֿמאַן איז די מחברטע פֿונעם בעסטסעלער Up the Down Staircase [אַרויף אויף די טרעפּ, וואָס פֿירן אַראָפּ], וואָס מע האָט אויך געמאַכט אַ פֿילם דערפֿון. זי איז געבוירן געוואָרן אין בערלין אין 1911 און דערצויגן געוואָרן אין אָדעס. אין 1923 האָט די משפּחה זיך אַריבערגעקליבן קיין ניו־יאָרק. זי האָט גראַדויִרט פֿון האָנטער־קאָלעדזש „פֿי בעטאַ קאַפּאַ‟, די העכסטע אויסצייכענונג, און געקראָגן אַ מאַגיסטער אין ענגליש פֿון קאָלומביע־אוניווערסיטעט אין 1936. אין די 1940ער יאָרן האָט זי אָנגעהויבן זיך דרוקן אינעם מענער־זשורנאַל Esquire, מיטן פּסעוודאָנים „בעל‟, כּדי מע זאָל נישט וויסן, אַז זי איז אַ פֿרוי.

פֿרוי קאַופֿמאַן האָט יאָרן לאַנג געפּרוּווט דורכמאַכן די עקזאַמענס צו ווערן אַ לערערין, אָבער מע האָט זי געהאַלטן אין איין אָפּזאָגן, צוליב איר רוסישן אַקצענט. סוף־כּל־סוף, האָט מען זי אָנגענומען און זי איז געוואָרן אַן ענגליש־לערערין.

זי איז געבליבן אַקטיוו ביז אירע לעצטע יאָרן, האָט שטאַרק ליב געהאַט צו טאַנצן טאַנגאָ און האָט צו 100 יאָר געלערנט אַ קורס פֿון ייִדישן הומאָר אין האָנטער־קאָלעדזש.

פֿרוי קאַופֿמאַן האָט פֿאַראָבֿלט איר צווייטן מאַן, סידני גלאָק; צוויי קינדער פֿון איר ערשטן מאַן, סידני גאָלדשטיין; אַ ברודער און אַן אייניקל.

װען איך פּרוּװ צו אַגיטירן די סטודענטן זיך אָפּצוגעבן מיט ייִדיש, דערצײל איך זײ, אַז ייִדיש איז גוט פֿאַר אַריכות־ימים. װען מען באַטראַכט דאָס לעבן פֿון באַרימטע ייִדישע ליטעראַטן פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט — אַּב. קאַהאַן, איטשע גאָלדבערג, אַבֿרהם סוצקעװער, מרדכי צאַנין, הערץ גראָסבאַרט — באַמערקט מען, אַז זײ האָבן ניט בלויז געלעבט לאַנג, נאָר אױך פֿאַרבליבן שעפֿעריש אױף דער עלטער. אַװדאי, כּדי צו לעבן אַזױ לאַנג, האָבן זײ געמוזט ניצול װערן פֿון אַלע צרות און סכּנות פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט: די רעװאָלוציעס, מלחמות, טעראָר און דעם חורבן.

בעל קאַופֿמאַן (1911־2014) האָט אױך געהערט צו דעם דאָזיקן ליטעראַרישן שבֿט. זי קומט פֿונעם סאַמע אײדלסטן ייִדישן ליטעראַרישן ייִחוס. ניט נאָר איז איר זײדע געװען שלום־עליכם גופֿא, נאָר איר מאַמע, שׂרה (ליאַלע), און איר טאַטע, מיכאל קאַופֿמאַן, זײַנען ביידע געװען באַקאַנטע פֿיגורן אין דער ייִדישער ליטעראַטור. בעל איז געבױרן געװאָרן אין בערלין אין 1911, װוּ איר טאַטע האָט דעמאָלט שטודירט מעדיצין. מיכאל קאַופֿמאַן שטאַמט פֿונעם שטעטל ליפּקאַן, בעסאַראַביע, װאָס האָט געגעבן דער ייִדישער קולטור אַ גאַנצע רײ חשובֿע ליטעראַרישע פֿיגורן: אליעזר שטײנבאַרג, יהודה שטײנבערג, יעקבֿ שטערנבערג, משה אַלטמאַן, אײַזיק ראַבױ, דער זינגער און אַקטיאָר משה אױשער. מיכאל קאַופֿמאַן האָט אָנגעהױבן זײַן ליטעראַרישע קאַריערע אין 1905 מיט לידער און פֿעליעטאָנען, װאָס ער האָט געדרוקט אין דער אָדעסער צײַטשריפֿט „אונטערװעגנס‟.

בעל האָט פֿאַרבראַכט אירע קינדער־יאָרן אין אָדעס. איר טאַטע האָט זיך אומגעקערט פֿונעם פֿראָנט אין 1917, און אין זײער שטוב האָבן זיך געטראָפֿן די באַרימטע „אָדעסער חכמים‟, צװישן זײ ביאַליק און ראַװניצקי. זי האָט אָנגעהױבן שרײַבן אינעם עלטער פֿון זיבן יאָר, און איר ערשט ליד אױף רוסיש איז פֿאַרעפֿנטלעכט געװאָרן אינעם אָדעסער קינדער–זשורלאַן „גלעקעלעך‟. אין 1922 האָט זיך דער משפּחה אײַנגעגעבן צו עמיגרירן קײן אַמעריקע. מען זאָגט, אַז דאָס דערלױבעניש האָט פֿאַר זײ אױסגעפּועלט אַנאַטאָלי לונאַטשאַרסקי, דער פֿאָלקס־קאָמיסאַר פֿאַר פֿאָלקסבילדונג, װאָס האָט געהאַט דרך־ארץ פֿאַר שלום־עליכם.

זײ האָבן זיך באַזעצט אין ניואַרק, ניו-דזשױרזי, װוּ דער פֿאָטער האָט געשאַפֿן אַ מעדיצינישע פּראַקטיק. סײַ ער, סײַ זײַן פֿרױ זײַנען געװען אַקטיװע מיטאַרבעטער פֿונעם „פֿאָרװערטס‟. מיכאל קאַופֿמאַן האָט געשריבן אַרטיקלען אױף מעדיצינישע טעמעס און פֿעליעטאָנען אונטער דעם פּסעװדאָנים ק. מיכאל; איבערגעזעצט ביאַליקס לידער אױף ייִדיש, און אין אײנעם מיט זײַן שװאָגער י. ד. בערקאָװיטש האָט ער צוגעגרײט צום דרוק „דאָס שלום־עליכם־בוך‟ (1926).

װי עס האָט זיך געפֿירט אין שלום־עליכמס משפּחה, האָט מען אין שטוב גערעדט רוסיש. אין אַמעריקע האָט בעל קאַופֿמאַן באַהערשט ענגליש, האָט פֿאַרענדיקט דעם האַנטער־קאָלעדזש אין ניו־יאָרק און באַקומען אַ דיפּלאָם פֿון אַ לערערקע אין קאָלומביע-אוניװערסיטעט. אָבער קײן פֿעסטע שטעלע אין אַ שול האָט זי ניט געהאַט, װײַל מען האָט געהאַלטן, אַז זי האָט געהאַט אַ „פֿרעמדן אַקצענט‟ אין ענגליש. זי האָט געאַרבעט װי אַ במקום־לערערקע אין פֿאַרשידענע שולן, און די דאָזיקע דערפֿאַרונג האָט איר געגעבן שטאָף פֿאַרן ערשטן בוך אירן, „אַרױף אױף די טרעפּ, װאָס פֿירן אַראָפּ‟. דאָס דאָזיקע בוך, װאָס איז אַרױס אין 1965, האָט איר געמאַכט אַ שם אין דער אַמעריקאַנער ליטעראַטור, הגם אַלײן האַלט זי, אַז דאָס בעסטע װערק אירס איז דער ראָמאַן „ליבע אאַז״וו‟.

בעל קאַופֿמאַן איז פֿאַרבליבן אַ לערערקע ביז די סאַמע לעצטע טעג אירע. זי האָט ליב געהאַט צו רעדן פֿאַר אַן עולם, האָט געהאַט הנאה, װען מען האָט זי געלױבט און געלאַכט פֿון אירע װיצן. אינעם עלטער פֿון הונדערט יאָר האָט זי באַקומען אַ פֿאַרבעטונג פֿון „האַנטער־קאָלעדזש‟ צו לערנען אַ קורס װעגן ייִדישן הומאָר. װען מען האָט בײַ איר געפֿרעגט, װאָס האָט זי געירשנט בײַ איר זײדן, פֿלעגט זי ענטפֿערן: דאָס אײגנאַרטיקע הומאָר־געפֿיל, „דאָס לאַכן דורך טרערן‟. „הומאָר‟, פֿלעגט זי זאָגן, „קומט פֿון דער נשמה, און קאָמעדיע — דאָס זײַנען אַנעקדאָטן… דאָס האָט מיך אָנגעלערנט שלום־עליכם‟.

אָבער ייִדיש האָט זי גוט ניט געקענט, און די רוסישע ליטעראַטור איז איר געװען נענטער פֿון דער ייִדישער. „טשעכאָװן קען איך כּמעט אױף אױסנװייניק‟, האָט זי דערצײלט אין אַן אינטערװיו מיט אַ פּאָר יאָר צוריק. װי אַ 16־יאָריק מײדל האָט זי אָנגעשריבן אַן אַנטציקטן בריװ צום שרײַבער װלאַדימיר נאַבאָקאָװ, און באַקומען פֿון זײַן פֿרױ, װעראַ, אַ קורצן ענטפֿער: „מײַן מאַן איז זײער פֿאַרנומען, אַ שײנעם דאַנק פֿאַר אײַער בריװ‟. — „זינט דעמאָלט האָב איז זי פֿײַנט באַקומען‟, האָט דערקלערט קאַופֿמאַן. דער דאָזיקער עפּיזאָד װײַזט, אַז זי איז געװען זײער גוט באַהאַװנט אין דער רוסישער ליטעראַטור, װײַל אין 1927 איז נאַבאָקאָװ נאָך געװען קױם באַקאַנט, מחוץ דעם שמאָלן קרײַז פֿון דער רוסישער אימיגראַנטישער ליטעראַטור אין אײראָפּע.

בעל קאַופֿמאַן האָט עטלעכע מאָל באַזוכט רוסלאַנד. איר ערשט בוך איז אַרױס אױף רוסיש, און בלײַבט פּאָפּולער ביז הײַנט. אין אוקראַיִנע האָט זי באַזוכט קיִעװ, אָדעס און פּערעיאַסלעװ, דאָס געבױרן־אָרט פֿון איר זײדן. אין מאָסקװע אָנהײב 1990ער האָט זי געמאַכט אַן אינטערװיו מיט מיכאַיִל גאָרבאַטשעװס פֿרױ ראַיִסאַ. בעל קאַופֿמאַן האָט אין שלמות און זאַפֿטיק דורכגעלעבט איר לעבן; תּמיד געשטימט אָפּטימיסטיש, פֿלעגט זי גלענצנדיק אױסזען און זײַן שטאָלץ מיט זיך און מיט איר משפּחה.