ליטעראַטור

די ייִדישע משפּחה אַמאָל, הײַנט און מאָרגן

The Jewish Family - Past, Present, and Future

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

װאָס איז אַזױנס די „ייִדישע משפּחה‟? איז זי אַנדערש פֿון משפּחות בײַ די אומות־העולם? און װי שטאַרק האָט זיך די דאָזיקע אינסטיטוציע געענדערט מיט דער צײַט? אָט די דאָזיקע פֿראַגעס װערן באַרירט אינעם אינטערעסאַנטן נײַעם בוך פֿון פּראָפֿעסאָר יונתן באָיאַרין, װאָס איז אַרױס אין דער סעריע „שליסל־װערטער אין ייִדישע לימודים‟. דער ציל פֿון דער דאָזיקער סעריע איז צו באַקענען דעם ברײטן לײענערישן עולם מיט די הײַנטיקע פֿאָרשונגען אױף פֿאַרשידענע געביטן פֿון ייִדישער געשיכטע, רעליגיע, ליטעראַטור, פֿילאָסאָפֿיע, אַנטראָפּאָלאָגיע.

די געשיכטע פֿון דער ייִדישער משפּחה הײבט זיך אָן אינעם ספֿר בראשית. עס איז מערקװירדיק, באַמערקט באָיאַרין, אַז ס‘רובֿ מעשׂיות אינעם תּנ״ך דערצײלן װעגן אַ קאַמף קעגן די טראַדיציאָנעלע מינהגים פֿון דער פּאַטריאַרכאַלער געזעלשאַפֿט, װוּ דער עלטערער ברודער האָט געירשנט די בכורה; װי אױך װעגן די קאָנפֿליקטן צװישן די ברידער. און דאָך, בלײַבט די טעמע פֿון קרובֿהשאַפֿט עיקרדיק פֿאַר אַלע ביכער פֿון תּנ״ך. דװקא אינעם דאָזיקן ענין שטעקט דער װיכטיקסטער חילוק צװישן ייִדנטום און קריסטנטום. פֿון סאַמע אָנהײב אָן האָבן די גרינדער פֿון קריסטנטום, װי דער אַפּאָסטאָל פּאַול, באַטאָנט, אַז די קריסטלעכע קהילה איז אַ נײַער „גײַסטלעכער ישׂראל‟, להיפּוך צו דעם אַלטן „ישׂראל פֿון בשׂר־ודם‟.

אָבער דאָס הײסט ניט, אַז דאָס גאַנצע ייִדישע פֿאָלק שטאַמט דירעקט פֿון די אָבֿות־אָבֿותינו, און אַז די ייִדישע משפּחות אין אַלע דורות זײַנען געװען פֿאַרמאַכט פֿאַר פֿרעמדע. למשל, די גרױסע און פֿאַרמעגלעכע ספֿרדישע משפּחות, װאָס האָבן געהאַנדלט איבערן מיטלענדישן ים און אינדיע, פֿלעגן נעמען פֿרױען פֿון אַנדערע פֿעלקער און זײ מגייר זײַן. אין מיטל־אַלטער זײַנען פֿרױען געװען אַ מין סחורה, װאָס זייער װערט איז געװען אָפּהענגיק פֿונעם ייִחוס און נדן. די פֿעמיניסטישע פֿאָרשער האַלטן, אַז דװקא אַזאַ מין פֿרױען־האַנדל ליגט אינעם יסוד פֿון דער טראַדיציאָנעלער קרובֿהשאַפֿט־סיסטעם סײַ בײַ ייִדן, סײַ בײַ קריסטן, און סײַ בײַ די מוסולמענער. די הײַנטיקע פֿאָרשונגען אַנטפּלעקן, אַז װאָס שײַך משפּחה־לעבן, זײַנען די ייִדן ניט געװען אַנדערש פֿון זײערע שכנים, הגם קײן סך קאָנטאַקטן צװישן בײדע װעלטן זײַנען ניט געװען. פֿון דעם נעמט זיך דער באַגריף פֿונעם ייִדישן פֿאָלק װי אַ גרױסע אײנהײַטלעכע משפּחה.

אין משך פֿון כּמעט צװײ טױזנט יאָר האָבן די געדיכטע נעצװערק פֿון משפּחות און קרובֿהשאַפֿט געדינט װי אַ יסוד פֿון דעם ייִדישן גלות־לעבן. אָבער די מאָדערנע צײַטן האָבן אַרײַנגעבראַכט אַ סך שינויים אין דער אינסטיטוציע פֿון דער ייִדישע משפּחה. קודם־כּל, האָט זיך געביטן דער באַגריף אַליין פֿון זיװג. איצט באַשטימט ליבע דעם אױסקלײַב פֿונעם קומענדיקן מאַן אָדער װײַב. אַפֿילו צװישן די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן שפּילט דער שידוך ניט קײן גרױסע ראָלע, און דאָס רײַסט אונטער די יסודות פֿון דער דאָזיקער קהילה אין אַמעריקע. די װײַטערע װיכטיקע פֿאַקטאָרן, װאָס האָבן גורם געװען שטאַרקע ענדערונגען אינעם ייִדישן משפּחה־לעבן, זײַנען די מאַסן־מיגראַציע און דער חורבן, װאָס האָבן צעשטערט די אַלטע טראַדיציאָנעלע פֿאַרבינדונגען צװישן משפּחות און קרובֿים.

די ציוניסטישע באַװעגונג און דער אױפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל האָט אױך געהאַט אַ שטאַרקן אײַנפֿלוס אױף דער ייִדישער משפּחה. די לינקע חלוצים, װאָס זײַנען געקומען פֿון מיזרח־אײראָפּע, האָבן פֿײַנט געהאַט אַלץ, װאָס האָט געשמעקט מיטן שטעטל און מיט דער אַלטפֿרענקישער ייִדישקײט. זײ האָּבן געגלייבט אין קאָלעקטיװע פֿאָרמען פֿון לעבן און אַרבעט, און דער קיבוץ איז פֿאַר זײ געװאָרן אַ נײַע משפּחה.

הײַנט װױנען דאָס רובֿ ייִדן אין דער גלאָבאַלער מערבֿדיקער װעלט. די װעלטלעכע ליבעראַלע מלוכות שטיצן דאָס רעכט פֿון זײערע בירגער צו האָבן חתונה מיט װעמען זײ װילן. די דאָזיקע פֿרײַהײט װערט אָפֿטמאָל אױפֿגענומען װי אַ סכּנה פֿאַרן המשך פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. באָיאַרין באַמערקט דערבײַ, אַז דער געדאַנק גופֿא, אַז דאָס ייִדישע פֿאָלק געפֿינט זיך אין אַ קריטישן מצבֿ, איז ניט קײן נײַער, און מען דאַרף ניט דאגהן צו פֿיל װעגן דעם. אָבער דער אינסטיטוט פֿון דער ייִדישער משפּחה מאַכט טאַקע יאָ אַדורך היפּשע ענדערונגען. די מערהײט פֿון אַמעריקאַנער ייִדן געהערן צו דער רעפֿאָרמיסטישער שיטה. אַ היפּשע צאָל פֿון זײ שטאַמען פֿון געמישטע משפּחות, בפֿרט אַז דער רעפֿאָרמיסטישער גיור איז אַ סך לײַכטער אײדער דער טראַדיציאָנעלער אָרטאָדאָקסישער. להיפּוך צו די רעפֿאָרמיסטן, פֿאַרנעמט די טראַדיציאָנעלע משפּחה דאָס צענטראַלע אָרט בײַ די חרדים. דער סאָציאָלאָג מנחם פֿרידמאַן האָט אַפֿילו באַנוצט דעם באַגריף „משפּחה־קהילה‟ פֿאַר באַשרײַבן זײער אינערלעכע אָרגאַניזאַציע.

אַזױ אַרום, פֿאַרסך־הכּלט באָיאַרין, איז די ייִדישע משפּחה זײער אַ דינאַמישער באַגריף, װאָס האַלט אין אײן ענדערן זיך זינט די אוראַלטע צײַטן. דערבײַ בלײַבט די משפּחה דער יסוד פֿונעם המשך פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. הײַנט איז ניט מעגלעך פֿאָרױסצוזאָגן, װאָס פֿאַר אַ פּנים װעט די דאָזיקע אינסטיטוציע האָבן אין דער נאָענטער צוקונפֿט. אַ ספּעציעלער משל, װאָס ברענגט צונױף די מאָדערנע דינאַמישקײט מיט דער טראַדיציאָנעלער סטאַבילקײט, זײַנען די חב״דישע שליחים, װאָס װערן געשיקט אין די װײַטסטע װינקלען פֿון דער װעלט, אָבער דערבײַ היטן זיי אָפּ זײער טראַדיציאָנעלן לעבנס־שטײגער. באָיאַרין ברענגט אַנדערע אינטערעסאַנטע בײַשפּילן פֿון דער ייִדישער הױפּטשטראָמיקער געזעלשאַפֿט — סײַ די סאַמע מאָדערנסטע און סײַ די סאַמע קאָנסערװאַטיװסטע, כּדי צו שטיצן זײַן פּראָװאָקאַטאָרישן טעזיס, אַז דװקא דאָרט װערן געבױרן די נײַע צוקונפֿטיקע פֿאָרמען פֿון ייִדישן מישפּחה־לעבן.