מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

אַן אייגנאַרטיקער טור פֿון וויליאַמסבורג

An Insider‘s Tour of Hasidic Williamsburg

פֿון דזשאָרדין קוציק

די דריטע וואָך יולי בין איך, מיט אַ גרופּע סטודענטן פֿון דער „ייִוואָ זומער־פּראָגראַם‟, געפֿאָרן קיין וויליאַמסבורג, כּדי זיך צו באַקענען מיטן אָרטיקן חסידישן לעבנס־שטייגער. אונדזער וועגווײַזערין איז געווען פֿרידע וויזעל, (פֿון דער היים: פֿריידי), אַן אויספֿאָרשערין פֿאַר אַ פֿאַרזיכערונג־פֿירמע, וואָס איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ חסידישער משפּחה אין קרית־יואל. כאָטש אַן אָפּשטאַמיקע פֿון דעם גרעסטן חסידישן שטעטל אין „אָפּסטייט‟ ניו־יאָרק, פֿאַרמאָגט פֿרידע טיפֿע וואָרצלען אין וויליאַמסבורג: אירע באָבע־זיידעס, ווי אויך איר געוועזענער מאַן שטאַמען פֿון וויליאַמסבורג.

נאָכן פֿאַרלאָזן די חסידישע וועלט האָט פֿרידע זיך געלערנט אין „סאַראַ לאַורענץ־קאָלעדזש‟, וווּ בעת אירע שטודיעס האָט אַ פּראָפֿעסאָר זי געבעטן אָנצופֿירן מיט אַ טור איבער וויליאַמסבורג פֿאַר זײַנע סטודענטן. „כאָטש מײַן געטרײַשאַפֿט איז שטענדיק געווען צו קרית־יואל‟, האָט פֿרידע דערקלערט אין אַ בליץ־בריוו צום „פֿאָרווערטס‟, „האָב איך, נאָך דער בקשה פֿון מײַן פּראָפֿעסאָר, אָנגעהויבן פֿאָרשן. וואָס מער איך האָב זיך דערוווּסט וועגן דער געשיכטע פֿון וויליאַמסבורג און אירע פּאַראַדאָקסן, אין פֿאַרגלײַך מיטן רעשט פֿון שטאָט ניו־יאָרק, אַלץ מער האָב איך געכאַפּט, אַז ס׳איז ניטאָ קיין מער פּאַסיק אָרט, וווּ מע קען לערנען אַנדערע (וועגן חסידים) ווי אין וויליאַמסבורג‟.

נאָכן ערשטן טור פֿאַר אירע מיט־סטודענטן האָט פֿרידע אָנגעפֿירט מיט אַלץ מער און מער טורן, ביז זי האָט, מיט אַ יאָר צוריק, באַשלאָסן צו גרינדן אַן אייגענע פֿירמע „באַזוכט חסידים‟. „איך פֿיר אָן מיט טורן פֿאַר אַלע מינים מענטשן, אָבער בפֿרט פֿאַר ייִדישע גרופּעס‟, האָט זי דערקלערט. „שילן, פֿרויען־גרופּעס און אַזוי ווײַטער. מענטשן האָבן סתּם ליב זיך צו לערנען וועגן חסידים, און וואָס ווייניקער זיי ווייסן פֿון פֿריִער, אַלץ מער האָבן זיי אַ חשק אײַנצוזאַפּן פֿון דער סבֿיבֿה‟.

יענעם זונטיק אין יולי, איז דער טור פֿאָרגעקומען אין אַ פֿאַרוואָלקנטן טאָג, וואָס האָט געסטראַשעט מיט אַ רעגן. מיר האָבן זיך געטראָפֿן אונטער דער בריק, אויף וועלכער עס פֿאָרן די J און M באַנען. פֿרידע האָט אונדז באַגעגנט, זיך פֿאָרגעשטעלט און אונדז געפֿירט אין אַ קליינעם פּאַרק צווישן אַ ריי דירה־הײַזער. נאָך דעם וואָס זי האָט אונדז צוגעטיילט היימישע ראָגעלעך פֿון אַ דערבײַיִקער בעקערײַ, האָט זי גערעדט וועגן דער געשיכטע פֿון ייִדיש, אירע דיאַלעקטן און די השפּעה, וואָס ענגליש האָט אויף דעם הײַנטצײַטיקן חסידישן ייִדיש. זי האָט באַצייכנט די קהילה ווי אַ דרײַ־שפּראַכיקע, וואָס באַנוצט זיך מיט ייִדיש, ענגליש און לשון־קודש.

צוליב דעם, וואָס די גרופּע איז באַשטאַנען פֿון סטודענטן, וואָס לערנען זיך ייִדיש און אַנדערע, וואָס קענען שוין ייִדיש, האָט פֿרידע בעתן טור גערעדט צום טייל אויף איר מאַמע־לשון. ס׳רובֿ פֿון דער צײַט האָט זי אָבער גערעדט אויף ענגליש. וואָס שייך שפּראַך האָט פֿרידע געוואָלט באַטאָנען די פּיטשעווקעס פֿונעם אונגערישן ייִדיש בכלל און דעם ניו־יאָריקער חסידישן ייִדיש בפֿרט. זי האָט דערקלערט, אַז צוליב די שטאַרקע השפּעות פֿון סאַטמאַר אויף אַלע אַספּעקטן פֿונעם וויליאַמסבורגער חסידישן ציבור, קלינגט דער גערעדטער ייִדיש וואָס מער אונגעריש מיט יעדן דור בײַ חסידים פֿון אַלע הויפֿן, אַפֿילו די וואָס האָבן דווקא גערעדט אַ פּוילישן ייִדיש אין דער אַלטער היים. זי האָט אויך דערקלערט אַ פּאָר דיאַלעקטישע טערמינען אינעם חסידישן ייִדיש, וואָס זענען ניט ברייט באַוווּסט, מחוץ דער חסידישער וועלט ווי „יאָנטשי‟ (אַן אַדיעקטיוו, וואָס באַצייכנט עמעצן פֿון אַ העק, ד׳׳ה פֿון „אָפּסטייט‟ אָדער עמעצער, וואָס איז צו איידל און דערפֿאַר ניט „קיל‟).

ס׳מערסטע פֿון פֿרידעס טור האָט באַהאַנדלט די געשיכטע פֿון דער געגנט בכלל און איר ייִדישע געשיכטע בפֿרט. יעדעס מאָל, וואָס מיר האָבן זיך אָפּגעשטעלט, האָט פֿרידע דערציילט די געשיכטע פֿון אַ בנין אָדער אַן אַנדער אָנדענקפּונקט און דערקלערט, ווי אַזוי דער בנין שפּיגלט אָפּ די ענדערונגען, וואָס זענען פֿאָרגעקומען אין זײַן געשיכטע.

פֿרידע האָט דערקלערט, אַז די ייִדישע געשיכטע פֿון ווילאַמסבורג קען צעטיילט ווערן אויף דרײַ תּקופֿות: די דײַטשישע אימיגראַציע, די מיזרח־אייראָפּעיִשע איבערוואַנדערונג און די חסידישע אימיגראַציע. די דײַטשישע ייִדן זענען געווען אַזוי רײַך, אַז מע האָט אַפֿילו באַצייכנט איין טייל פֿון דער געגנט ווי Millionaires‘ Row (דער קוואַרטאַל פֿון מיליאָנערן). די דאָזיקע דײַטשישע ייִדן האָבן געגרינדעט רעפֿאָרם־שילן אויפֿן יעקישן שטייגער.

די ערשטע מיזרח־אייראָפּעער זענען געקומען צום מערסטן טייל פֿונעם „לאָוער איסט סײַד‟, וואָס איז צו יענער צײַט שוין געווען פֿול געפּאַקט מיט ייִדישע פּליטים נאָך די פּראָגראַמען אינעם צאַרישן רוסלאַנד. נאָך דעם, וואָס מע האָט אין 1903 פֿאַרענדיקט בויען די וויליאַמסבורגער בריק צווישן דעם „איסט סײַד‟ און וויליאַמסבורג, האָבן די ייִדן פֿון „איסט־סײַד‟ אָנגעהויבן אַרײַנצושטראָמען מאַסנווײַז אין וויליאַמסבורג. די דײַטשישע ייִדן האָבן דערפֿאַר, צום מערסטן טייל, פֿאַרלאָזט די געגנט, און וויליאַמסבורג האָט מען אָנגעהויבן צו באַטראַכטן ווי אַ ברוקלינער צוגאָב צום „איסט־סײַד‟.

די ערשטע אָרטאָדאָקסישע אינסטיטוציעס, געגרינדעט דורך די מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדן, האָבן פֿאַרלייגט דעם פֿונדאַמענט, אויף וועלכן די חסידים האָבן שפּעטער געבויט זייערע קהילות. די דאָזיקע מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע אינסטיטוציעס, בראָש מיט „יאָנג ישׂראל‟, האָבן געוואָלט, אַז זייערע מיטגלידער זאָלן זײַן סײַ אַ טייל פֿון דער ברייטערער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט און סײַ בלײַבן פֿרומע ייִדן.

נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה איז געקומען די חסידישע אימיגראַציע און מיט איר זענען צוביסלעך „אויסגעשטאָרבן‟ די מאָדערנע אָרטאָדאָקסישע אינסטיטוציעס. דער אַמאָליקער בנין פֿון „יאָנג ישׂראל‟, למשל, וואָס פֿרידע האָט אונדז געוויזן, איז הײַנט אַ ווינער מיידל־שול. כאָטש די ווינער באַוועגונג, ווי אַ פּאָר אַנדערע „אויבערלאַנדישע‟ ייִדישע אינסטיטוציעס, איז ניט קיין חסידישע און די אויבערלאַנדער אין דער אַלטער היים זענען געווען גאַנץ אָפּגעזונדערט פֿון דער חסידישער שיטה, זענען די הײַנטיקע ווינער כּמעט אין גאַנצן פֿאַרחסידישט געוואָרן.

דער סאַטמאַרער רבי יואל טייטלבוים האָט געהאַט אַ גוואַלדיקע השפּעה, ניט בלויז בײַ די יעקישע און אויבערלאַנדער ייִדן, נאָר אויך בײַ אַלע חסידישע הויפֿן אין וויליאַמסבורג. צוליב זײַן השפּעה, האָט פֿרידע דערקלערט, זענען אַ סך חסידישע גרופּעס געוואָרן פֿרימער און מער אָפּגעזונדערט, ווי זיי זענען געווען אין דער אַלטער היים. דאָס האָט דערפֿירט צו דעם, זיי זאָלן אַדאָפּטירן אַ סך כּללים, וואָס האָבן פּשוט קיינמאָל ניט עקזיסטירט אין דער אַלטער היים. דער רבי האָט, למשל, ניט געהאַלטן פֿון קיין שטאָטישע עירובֿים און צוליב דעם, האָבן מאַמעס ניט געקאָנט פֿירן זייערע קינדער אין די וועגעלעך; די סאַטמאַרער מאַמעס האָבן געדאַרפֿט בלײַבן אין דער היים אַ גאַנצן שבת.

צוליב דעם גרויסן דרך־ארץ פֿאַרן סאַטמאַרער רבי, האָבן אַנדערע גרופּעס, וואָס האָבן קיינמאָל ניט געהאַלטן פֿון אַזאַ אויספֿיר, אָנגעהויבן אויך פֿאָלגן אַזאַ כּלל אין וויליאַמסבורג. אויף אַן ענלעכן אופֿן זענען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן די מגן־דודס פֿון דער געגנט. פֿרידע האָט אונדז געבעטן צו זוכן כאָטש איין מדן־דוד אויף אַ בנין צי אַ שילד. מיר האָבן עס אין ערגעץ ניט געקענט געפֿינען. די סיבֿה דערפֿון איז, וואָס צוליב דער אַנטי־ציוניסטישער שטעלונג פֿונעם סאַטמאַערער רבי, האָט ער ניט געוואָלט, מע זאָל זיך באַנוצן מיטן ברייט־פֿאַרשפּרייטן סימבאָל פֿון ישׂראל.

פֿרידע האָט אונדז אויך געוויזן פֿאַרשידענע געשעפֿטן, וואָס שפּיגלען אָפּ דעם חסידישן לעבנס־שטייגער. מע האָט געזען אַ קראָם פֿאַר כּלות, וואָס פֿאַרקויפֿט פֿאַרשידענע סחורה, וואָס אַ נײַ־חתונה־געהאַטע פֿרוי וואָלט געדאַרפֿט האָבן, ווי טעלערס, זילבערוואַרג און קאָך־מאַשינען. אין די גרויסע וויטרינעס (דרך־אַגבֿ, אינעם חסידישן ייִדיש - אַ „שויפֿענצטער‟) האָבן מיר געזען בגדים, צוגעפּאַסט צו אַלע סטאַדיעס פֿונעם לעבן. מיר האָבן אויך גערעדט וועגן די פֿאַרשידענע מינים טיכלעך, שייטלען און אַנדערע קאָפּ־באַדעקונגען, וואָס חסידישע פֿרויען טראָגן, און זייער באַטײַט.

פֿרידע האָט דערקלערט, ווי אַזוי די חסידישע קהילה פּאַסט צו די מאָדערנע טעכנאָלאָגיע צו איר לעבנס־שטייגער, און ווי אַזוי זי באַנוצט זיך מיט דער מאָדערנער טעכנאָלאָגיע, כּדי דורכצופֿירן און אײַנצוהאַלטן חסידישע ווערטן. ווי אַ משל האָט זי געוויזן אַ רעקלאַמע פֿאַר אַ געשעפֿט, וואָס אינסטאַלירט אינטערנעץ־פֿילטערס. מע האָט אויך געזען טשיקאַווע פּראָדוקטן, וואָס ווײַזן אָן דעם צוזאַמענשמעלץ פֿון דער ייִדישער טראַדיציע מיט דער מאָדערנער אַמעריקאַנער קאָנסומענט־קולטור. איין בײַשפּיל פֿון אַזאַ סאָרט איז געווען אַן אויטאָמאַט, וואָס פֿאַרקויפֿט וואַסער מיטן נאָמען „מים־חיים‟.

אויף דער פֿראַגע, ווי אַזוי די וויליאַמסבורגער חסידים האָבן רעאַגירט אויף אירע טורן, האָט פֿרידע געזאָגט, אַז דער אָפּרוף איז געווען צום מערסטנס פּאָזיטיוו. אין קעגנזאַץ צו די טור־גרופּעס, וואָס ברענגען מענטשן אין דער געגנט אין געפּאַקטע אויטאָבוסן שבת און דערלאָזן, אַז די אומדערוואַרטע טוריסטן זאָלן מאַכן אַ סך רעש און פֿאָטאָגראַפֿירן, פֿירט פֿרידע אירע גרופּעס איבער דער געגנט אויף אַ מער דרך־ארצדיקן אופֿן, וואָס שטערט ניט די פֿאַרבײַגייער און מאַכט זיי ניט פֿילן זיך ווי אויסטערלישע אַטראַקציעס.

דאָס, וואָס זי ווייסט גוט די פֿאַרשידענע ווערטן און איסורים פֿונעם ציבור, העלפֿט, אַז זי און אירע געסט זאָלן אויסמײַדן פֿאַרשידענע אומבאַקוועמלעקייטן.