דאָס אמתע פּנים פֿונעם „שטעטל‟

The True Face of the “Shtetl”

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 05, 2014, issue of September 26, 2014.

צי האָבן די ייִדן אַמאָל געלעבט אין שטעטלעך? דאַכט זיך, אַ נאַרישע פֿראַגע, אַװדאי יאָ? אָבער װען מען װאָלט געפֿרעגט בײַ אַ לעבעדיקן ייִדן, צי ער װױנט טאַקע אין אַ שטעטל, װאָלט ער מסתּמא דערװידערט, אַז נײן; ער װױנט אין אַ שטאָט. אַ שטעטל פֿאַר אים איז געװען ערגעץ־װוּ אַנדערש, אפֿשר בשכנות, אָבער ניט דאָ, וווּ ער וווינט. און ערשט שפּעטער, װען דער דאָזיקער ייִד האָט זיך אַריבערגעצויגן אין אַ גרעסערער שטאָט, האָט ער זיך שױן געקאָנט מודה זײַן, מיט אַ שמײכל, אַז טאַקע, ער שטאַמט פֿון אַ שטעטל. אַזױ אַרום האָט מען געװױנט אין אַ שטעטל, אָבער געהאַלטן, אַז מען װױנט אין אַ שטאָט.

דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר יוחנן פּעטראָװסקי־שטערן רעקאָנסטרויִרט די „גאָלדענע תּקופֿה‟ פֿונעם אוקראַיִנישן שטעטל אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. די דאָזיקע צײַט איז נאָך ניט גענוג אויסגעפֿאָרשט אין דער היסטאָרישער װיסנשאַפֿט, און דער מחבר טענהט, אַז דװקא דעמאָלט איז דאָס שטעטל געװען דער צענטראַלער לאָקאַל פֿונעם ייִדישן לעבן. נאָך דער צװײטער צעטײלונג פֿון פּױלן אין 1793 זײַנען די געגנטן פֿון דער איצטיקער צענטראַל־אוקראַיִנע אַריבער אונטער דער רוסישער שליטה.

הונדערטער שטעטלעך פֿון דער פּאָדאָליער, װאָלינער און קיִעװער גובערניע האָבן אויסגעפֿורעמט די נערװן–סיסטעם פֿון דער אוקראַיִנישער װירטשאַפֿט. די רוסישע אַדמיניסטראַציע האָט גוט פֿאַרשטאַנען, אַז ייִדן זײַנען דאָ געװען דער װיכטיקסטער עקאָנאָמישער כּוח. פּעטראָװסקי–שטערן האָט דורכגעאַקערט טױזנטער אַרכיװאַלע דאָקומענטן אין אוקראַיִנע, רוסלאַנד, פּױלן, ישׂראל און אַמעריקע, און האָט געשאַפֿן אַ לעבעדיק און פֿילזײַטיק בילד פֿונעם אַמאָליקן שטעטל־לעבן. און דאָס דאָזיקע בילד איז גאַנץ אַנדערש פֿונעם סענטימענטאַל־נאָסטאַלגישן אימאַזש פֿונעם שטעטל װי אַן „אינדזל פֿון ייִדישקײט אינעם ים פֿון גױים‟, װאָס מען באַקומט פֿון דער פּאָפּולערער ליטעראַטור און פֿילמען.

אונטער דער פּױלישער שליטה זײַנען די שטעטלעך געװען אַ טייל פֿונעם פּריװאַטן אײגנטום פֿון פּױלישע פּריצים, װאָס האָבן געצױגן רװחים פֿון דער ייִדישער עקאָנאָמישער טעטיקײט. די רוסישע מלוכה האָט בהדרגה צוגענומען די שטעטלעך בײַ די פּוילישע בעלי־ביתּים און אַרײַנגענומען זײ אין דער רוסישער אַדמיניסטראַטיװער סיסטעם. דערבײַ האָט די רוסישע רעגירונג ניט געפֿונען דעם ריכטיקן אופֿן, װי אַזױ צו מאַכן די שטעטלדיקע ייִדן ניצלעך פֿאַר דער רוסישער עקאָנאָמיע און געזעלשאַפֿט.

לכתּחילה האָבן די אוקראַיִנער ייִדן אױפֿגענומען די נײַע רוסישע מאַכט בנעימות. זײ האָבן געשטיצט די רוסישע אַרמײ בעת דער מלחמה קעגן נאַפּאָלעאָן. די חסידים האָבן איבערגענומען בײַ דעם רוסישן מלכות דעם מינהג פֿון איבערגעבן בירושה די קרױן פֿון צדיקות מעשׂה קיסר. דער אינטערעס פֿון דער רוסישער רעגירונג איז געלעגן, קודם־כּל, אין דער אַנטװיקלונג פֿון האַנדל און אינדוסטריע אין די שטעט, װוּ דאָס רובֿ תּושבֿים זײַנען געװען ייִדן.

פּעטראָװסקי–שטערן ברענגט אַ היפּשע צאָל בײַשפּילן פֿון בשותּפֿותדיקע געשעפֿטן, װאָס ייִדן האָבן געפֿירט מיט די קריסטן. ניט תּמיד זײַנען די דאָזיקע געשעפֿטן געװען לעגאַל. די ייִדישע שמוגלערס אין אײנעם מיט דער רוסישער גרענעצװאַך האָּבן אַריבערגעבראַכט פֿון עסטרײַך כּלערלײ סחורה, ניט צאָלנדיק קײן שטײַער; און אַנדערע ייִדן האָבן געשריבן אױף זײ מסירות צו דער רוסישער רעגירונג קײן פּעטערבורג. די רעגירונג האָט געשיקט רעװיזאָרן, װאָס האָבן װײַטער געהעכערט די פּרײַזן פֿון דער געשמוגלטער סחורה, װײַל מען האָט געדאַרפֿט צאָלן מער כאַבאַר.

די עקאָנאָמישע ירידה פֿונעם שטעטל װערט בולט אין דער צװײטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. די ביוראָקראַטישע מלוכה װיל האָבן מער קאָנטראָל איבערן האַנדל און האַלט די ייִדן און פּױלישע פּריצים פֿאַר שׂונאים פֿון רוסלאַנד. אַזוי, למשל, האָט די רעגירונג בכּיװן דערדריקט דעם גרױסן יריד אין בערדיטשעװ, װײַל זי האָט געהאַלטן, אַז די דאָזיקע שטאָט איז אַ צענטער פֿון ייִדישע רעליגיעזע „פֿאַנאַטיקער‟.

אַן אַנדער צװײַג פֿון ייִדישער עקאָנאָמיע איז געװען דאָס טרײַבן און פֿאַרקױפֿן בראָנפֿן, און האַלטן קרעטשמעס. דאָס איז געװען דער יסוד ניט נאָר פֿון דער ייִדישער, אָבער אױך פֿון דער רוסישער עקאָנאָמיע. אין קיִעװער גובערניע, שרײַבט פּעטראָװסקי–שטערן, האָט די מלוכה באַקומען כּמעט 50 פּראָצענט פֿון אַלע שטײַערן פֿונעם פֿאַרקױפֿן בראָנפֿן. פֿון אײן זײַט, האָט די מאַכט באַשולדיקט ייִדן אין פֿאַרשיכּורן די רוסישע באַפֿעלקערונג, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט זי זיך שטאַרק גענײטיקט אין דער דאָזיקער הכנסה.

דאָס שטעטל איז געװען אַ ייִשובֿ צװישן דאָרף און שטאָט. די ייִדישע תּושבֿים זײַנען געװען פֿיזיש שטאַרק װי פּױערים, און געניט װי שטאָטישע בירגער. זײ זײַנען געװען װײַט פֿון דער סטערעאָטיפּישער געשטאַלט פֿון אַ שװאַכן בעל־חלומות, פֿאַרטאָן אינעם לערנען, װי מענדעלעס בנימין השלישי. דאָס רובֿ בעל־מלאכות זײַנען געװען גראָבע־יונגען, װאָס האָבן ליב געהאַט אַ גוטן געשלעג. אָבער די עקאָנאָמישע ירידה האָט אַרױסגעטריבן דעם דאָזיקן קלאַס אין די גרויסע שטעט, װוּ זײ זײַנען מגולגל געװאָרן אין ייִדישן פּראָלעטאַריאַט.

רוחניות איז אין שטעטל געװען פּונקט אַזױ בולט װי גשמיות. די שטעטלעך האָבן פֿאַרמאָגט דרוקערײַען, װוּ מען האָט געדרוקט פֿאַרשידענע מינים ספֿרים. אַ היפּשע צאָל ספֿרים האָט מען אױך אַרײַנגעשמוגלט פֿון עסטרײַך. חסידות האָט געבליט אין אוקראַיִנע, און די רוסישע רעגירונג האָט געדאַרפֿט נעמען אין באַטראַכט די השפּעה פֿון די צדיקים. אָבער דאָס אַלץ האָט ניט געקאָנט אָפּשטעלן די ירידה פֿונעם שטעטל. די הױפּט–סיבה דערפֿון איז געװען די אַלגעמײנע מאָדערניזאַציע, װאָס האָט אונטערגעריסן די עקאָנאָמישע יסודות פֿונעם שטעטל. און דערנאָך איז געקומען דער חורבן. אונדז איז פֿאַרבליבן צו זאַמלען און שטודירן דעם אײגנאַרטיקן שטעטל־פֿענאָמען װי אַ רעאַלן סאָציאַל־עקאָנאָמישן יש, און װי אַ פּראָדוקט פֿונעם ייִדישן כּוח–הדמיון.