אורי־צבֿי גרינבערגס מלחמה־ליריק

Uri Zvi Grinberg’s Wartime Poetry

אורי־צבֿי גרינבערג
אורי־צבֿי גרינבערג

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 12, 2014, issue of October 10, 2014.

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: //yiddish2.forward.com/node/1701)

די ערשטע װעלט־מלחמה, װאָס האָט אױסגעבראָכן מיט הונדערט יאָר צוריק, האָט געענדערט דאָס פּנים פֿון דער גאַנצער װעלט. אָבער איר דירעקטע השפּעה אױף דער ייִדישער קולטור איז מסתּמא ניט געװען אַזאַ שטאַרקע, װי זי האָט געהאַט אויף די קולטורן פֿון אַנדערע פֿעלקער.

אײן סיבה איז אַ טעכנישע: די רוסישע מלוכה האָט פֿאַרװערט די פּובליקאַציעס מיט ייִדישע אותיות, װײַל ס׳האָט געמאַכט שװעריקייטן פֿאַר דער מיליטערישער צענזור. דערצו נאָך האָבן די ייִדן ניט געהאַט קײן אײגענעם אינטערעס אין דער דאָזיקער מלחמה, װוּ זײ זײַנען געװען געצװוּנגען צו שלאָגן זיך אין קעגנערישע אַרמײען, צומאָל קעגן זײערע אײגענע ברידער־ייִדן.

אָבער די פֿראָנט־דערפֿאַרונג האָט טאַקע יאָ איבערגעלאָזט טיפֿע שפּורן אין דער נשמה פֿון אײניקע ייִדישע דיכטער. זי האָט זײ געשטופּט אין אַ נײַער, מער ראַדיקאַלער ריכטונג, סײַ אין זײער שעפֿערישקײט און סײַ אין זײער פּאָליטיק. אײנער פֿון די בולטסטע בײַשפּילן פֿון אַזאַ טראַנספֿאָרמאַציע איז אורי־צבֿי גרינבערג. אַ תּושבֿ פֿון לעמבערג, די הױפּטשטאָט פֿון גאַליציע, איז ער אין 1915 מאָביליזירט געװאָרן אין דער עסטרײַכישער אַרמײ און געשיקט געוואָרן אױפֿן סערבישן פֿראָנט. דאָרט האָט ער זיך באַטײליקט אין די בלוטיקע שלאַכטן אױפֿן טײַך סאַװאַ, װוּ אַ היפּשע צאָל זײַנע קאַמעראַדן זײַנען אומגעקומען: „אַ מישמאַש פֿון שטיקער און צעריסענע זאַכן און איך אין דער מיט. דער דערמיט איז אַ תּהו גלײַך שװאַרצע נעכט מיט פֿאַרכמאַרעטע הימלען‟. די זכרונות פֿון יענער נאַכט האָבן גרינבערגן ניט אָפּגעלאָזט זײַן גאַנץ לעבן. זײ קומען אױף אין פֿאַרשידענע גילגולים אין זײַנע שפּעטערע לידער אױף ייִדיש און העברעיִש.

דאָס רעשט פֿון גרינבערגס מיליטערישער דינסט איז געװען רויִקער. װי אַ קוריער, איז אים אויסגעקומען אַ סך צו רײַטן אױף אַ פֿערד איבער סערביע, באָסניע און אַלבאַניע. ער האָט ליב באַקומען דאָס לאַנד, די מענטשן, זײער קולטור: „איך האָב ליב, ליב דאָס סערבן־פֿאָלק…‟ מיט װאָס זשע האָבן די סערבן, דער הױפּט–שׂונא פֿון עסטרײַך, אַזױ אױסגענומען בײַם פּאָעט? אין זײַן דיכטערישער פֿאַנטאַזיע האָט ער פֿאַרגליכן דעם טרױעריקן מצבֿ פֿון סערביע, װאָס איז צעשטערט געװאָרן דורך דער עסטרײַכישער אַרמײ, מיטן חרובֿן בית־המיקדש: „כ‘האָב געזען, אַז אױף די מקדשים זײערע איז אַ גרויער שטױב געלעגן און אַ הײליק צוציִיִק יתומדיקײט. אַז פֿאַרנאַכט־צײַט זענען געשטאַנען פֿײגעלעך אױף שפּיצן פֿון גאָלד־צלמים.‟

עס קלינגט װי אַ פּאַראַדאָקס, אַז דװקא אַ ייִדישער דיכטער און אַן עסטרײַכישער סאָלדאַט באַװײנט די צעשטערטע סערבישע פּראַװאָסלאַװנע קלויסטערס און אַפֿילו רופֿט זײ „מקדשים‟.

אין אַ ליד, װאָס איז אַרײַן אין זײַן צװײטן זאַמלבוך „אין צײַטנס גערױש‟ (1919), באַזינגט גרינבערג צװײ נאַציאָנאַלע „װײטיקן‟ — דעם סערבישן און דעם ייִדישן: „פֿאַר נאַכט איז, פֿאַר נאַכט איז, עס שפּילן גוסלאַרן / סערביעס װײטיק אַרײַן אין מײַן בלוט, / אַרײַן אין מײַן קאָפּ. / און ייִדישער װײטיק: מײַן װײַבס און מײַן מאַמעס, / גײט אױף אין געהירן און מאַכט מיך משוגע / אַ דאָ — אין די בערג.‟ זײַן מיטלײַד פֿאַר דעם סערבישן „װײטיק‟ זעט אױס גאַנץ מאָדנע, אין פֿאַרגלײַך מיט זײַנע שפּעטערע לידער, בפֿרט מיט זײַן מאַניפֿעסט „בײַם שלוס. װײטיקן־הײם אױף סלאַװישער ערד‟, גרינבערגס זײַ־געזונט צו אײראָפּע: „גאַנץ אײראָפּע שטײט מיט צלמים אונדז איבערגעװאַקסן און אין דעם שאָטן פֿון פּחד װױנען מיר.‟

די צלם־געשטאַלט האָט אין משך פֿון פֿינף יאָר, צװישן 1919 און 1924, באַקומען גאָר אַן אַנדערן באַטײַט אין גרינבערגס דיכטונג. פֿון אַ סימן פֿון צעשטערן דעם סערבישן מיקדש איז דער צלם מגולגל געװאָרן אין אַ סימבאָל פֿון דער אײראָפּעיִשער שׂינאת־ישׂראל. לױט דער מײנונג פֿונעם ליטעראַטור־פֿאָרשער דן מירון, איז דער איבערקער אין גרינבערגס דיכטערישן װעלטבאַנעם פֿאָרגעקומען אַרום 1921, און האָט צו טאָן מיטן סטיליסטישן איבערגאַנג פֿון נעאָ־ראָמאַנטישן אימפּרעסיאָניזם צו אַװאַנגאַרדיסטישן עקספּרעסיאָניזם. גרינבערג האָט זיך אָפּגעזאָגט פֿון דער אײראָפּעיִשער ראָמאַנטישער בילדערישקײט און האָט אַנטװיקלט אַן אײגענע דיכטערישע שפּראַך, פֿול מיט כּעס און פּראָטעסט.

צום סוף פֿון דער מלחמה איז גרינבערג אַנטלאָפֿן פֿון דער אַרמײ אַהײם קײן לעמבערג. װען די פּױלישע לעגיאָנערן האָבן פֿאַרנומען די שטאָט אין 1919, האָבן זײ געמאַכט אַ בלוטיקן פּאָגראָם, און גרינבערג איז על–פּי־נס ניצול געװאָרן. ער האָט פֿאַרלאָזט לעמבערג, געלעבט אין װאַרשע און בערלין, און סוף 1924 געקומען קײן ארץ־ישׂראל, װוּ ער איז אַריבער אױף העברעיִש. דװקא אין זײַן העברעיִשער דיכטונג הערן זיך װידער יענע מיליטאַנטישע, ראָמאַנטישע מאָטיװן, װאָס באַװײַזן זיך לכתּחילה אין זײַנע לױב־געזאַנגען פֿאַרן סערבישן פֿאָלק און זײַן גבֿורה. אַװדאי, איצט שרײַבט ער װעגן דעם ייִדישן קאַמף פֿאַר זײער הײמלאַנד, אָבער די דיכטערישע שפּראַך, אימאַזשן און שטימונגען שעפּט ער פֿון זײַן פֿריִערדיקער מלחמה-דערפֿאַרונג אױף די באַלקאַנען.