ייִדן און מקום: אַ נײַער קער אין ייִדישע לימודים

Jews and Space: A New Turn in Jewish Studies

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 19, 2014, issue of October 10, 2014.

דאָס בוך פֿון פּראָפֿעסאָר באַרבאַראַ מאַן „רױם און מקום אין ייִדישע שטודיעס‟
דאָס בוך פֿון פּראָפֿעסאָר באַרבאַראַ מאַן „רױם און מקום אין ייִדישע שטודיעס‟

דער באַרימטער מאָדערנער ייִדישער דענקער אַבֿרהם־יהושע העשיל האָט געהאַלטן, אַז די ייִדישע אמונה איז אַ רעליגיע פֿון צײַט און ניט פֿון רױם. איצט װערט די דאָזיקע השערה געשטעלט אונטער אַ פֿראַגע־צײכן דורך אַ היפּשער צאָל פֿאָרשער. אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָר איז אין דער הומאַניסטיק פֿאָרגעקומען דער אַזױ גערופֿענער „קער צום רױם‟. די באַגריפֿן פֿון רױם, אָרט און פּלאַץ שפּילן הײַנט אַלץ אַ גרעסערע ראָלע אין די היסטאָרישע, ליטעראַרישע און עטנאָגראַפֿישע חקירות.

פֿאַר די, װאָס װילן זיך בעסער באַקענען מיט דער נײַער שיטה אין ייִדישע לימודים, איז דאָ זײער אַ ניצלעכער װעגװײַזער: דאָס בוך פֿון פּראָפֿעסאָר באַרבאַראַ מאַן, „רױם און מקום אין ייִדישע שטודיעס‟, װאָס איז אַרױס אין דער סעריע „שליסל-װערטער אין ייִדישע שטודיעס‟, אינעם פֿאַרלאַג פֿון ראַטגערס־אוניװערסיטעט. די מחברין באַהאַנדלט פֿאַרשידענע מינים פּלעצער און ערטער, װאָס אַזױ אָדער אַנדערש האָבן אַ שײַכות מיט ייִדישקײט. אין איר פֿאָרשונג באַנוצט זי זיך, דער עיקר, מיט טעקסטן, פֿון תּנ״ך ביז מאָדערנער ליטעראַטור.

דער פֿונדאַמענטאַלער יסוד פֿונעם טראַדיציאָנעלן ייִדישן באַגריף פֿון רױם איז דער הבֿדל צװישן קדושה און װאָכעדיקײט, דאָס הײסט, צװישן ארץ־הקודש און דעם גלות. דער דאָזיקער פּרינציפּ האָט פֿאַרשידנאַרטיקע װײַט־גײענדיקע פּועל־יוצאס: רעליגיעזע, קולטורעלע, פּאָליטישע, סאָציאַלע. אין משך פֿון דער פֿיר־טױזנט–יאָריקער ייִדישער געשיכטע האָבן די ייִדן באַװױנט ביז גאָר פֿאַרשידענע געאָגראַפֿישע שטחים. אומעטום האָבן זײ געשאַפֿן זײערע אײגענע ערטער: שילן, בית־עלמינס, מיקװאָות. די ייִדישע מקומות האָבן געהאַט פֿאַרשידענע פּנימער, װאָס האָבן אָפּגעשפּיגלט פֿאַרשידענע השפּעות; אָבער אַזױ אָדער אַנדערש האָבן די ייִדן תּמיד געפּרוּװט אָפּצוטײלן זײער אײגענעם שטיקל פּלאַץ פֿון דער אַרומיקער װעלט. „דער רױם האָט אין דער ייִדישער קולטור תּמיד באַצײכנט די באַציִונגען מיט די אומות־העולם‟, זאָגט מאַן אינעם אַרײַנפֿיר.

אין נײַן קאַפּיטלען באַהאַנדלט דאָס בוך עטלעכע מינים ייִדישע ערטער. די מחברין הײבט אָן מיטן טעאָלאָגישן באַגריף פֿון „מקום‟, װאָס קאָן באַטײַטן אי אַ באַשטימט אָרט, אי הקדוש־ברוך־הוא. דער דאָזיקער באַגריף, זאָגט מאַן, באַצײכנט אַ צװישנפּלאַץ צװישן דעם הימל און דער ערד, צװישן קדושה און װאָכעדיקײט. דאָס איז אַן אָרט, װוּ דער בורא שטײט הינטער זײַנע בריאות. דאָס דאָזיקע װאָרט האָט אױך אַנדערע גילגולים אין דער ייִדישער קולטור. „מקום‟ האָט מען גערופֿן אַלטע ייִדישע געגנטן אין אײראָפּעיִשע שטעט, װי למשל, אין אַמסטערדאַם אָדער װאַרשע.

אָט װי עס װערט באַשריבן דער װאַרשעװער „מקום‟ אין אַלטער קאַציזנעס ראָמאַן „שטאַרקע און שװאַכע‟: „דער מקום, װי ייִדן רופֿן די אַלטשטאָט, האָט זײַן אײגענעם אָטעם, זײַן אײגענע לופֿט, װאָס זי גיסט זיך נישט צוזאַמען מיט דער לופֿט פֿון גאַנץ װאַרשע. אױך די אײַנװױנער פֿון מקום האָבן אַן אַנדער אױסזען, סײַ די ייִדן, סײַ די קריסטן. פֿאַרװעלקט זענען זײ, די אײַנװױנער פֿון מקום, װי דער שטױב פֿון פֿאַרגאַנגענע דורות װאָלט צו זײ צוגעשטאַנען, זיך אײַנגעפּרעסט אין די פֿאַלדן פֿון זײערע קלײדער, אין די קנײטשן פֿון זײערע פּנימער.‟

ניט װײניקער אינטערעסאַנט איז די עװאָלוציע פֿונעם אימאַזש פֿון גן־עדן אינעם פּאָעטישן גאָרטן אין דער שפּאַנישער העברעיִשער דיכטונג פֿון מיטל־אַלטער. „עס איז פּראַקטיש אוממעגלעך צו טראַכטן װעגן דעם גאָרטן און ניט טראַכטן װעגן גלות‟, זאָגט מאַן. אַזױ אַרום װערן פּאָעזיע און רעליגיע איבערגעפֿלאָכטן אין די ייִדישע השׂגות װעגן רױם און אָרט. און פֿון גן־עדן, גלות און פּאָעטישן גאָרטן גײט די רײד אַריבער אױף ירושלים, װאָס פֿאַרמאָגט אַן אײגענעם סדר פֿון קדושה און װאָכעדיקײט. ירושלים איז דער גײַסטלעכער צענטער פֿונעם הײליקן לאַנד, װאָס איז געװען אַ ייִדישער חלום אין משך פֿון צװײ טױזנט יאָר, און געװאָרן אַ װאָר אינעם 20סטן יאָרהונדערט. און װי עס טרעפֿט זיך כּסדר, האָט זיך די װירקלעכקײט אױסגעלאָזט אַנדערש פֿונעם חלום.

דװקא די מאָדערנע העברעיִשע ליטעראַטור, זאָגט מאַן, האָט געשפּילט די עיקרדיקע ראָלע אינעם אױסשטאַלטיקן דעם ישׂראלדיקן „חוש פֿאַר לאַנדשאַפֿט‟. די שרײַבער האָבן פֿאָרגעשטעלט דאָס לאַנד װי אַ טעקסט; און װען די דאָזיקע אידעאַליזירטע ייִדישע השׂגה פֿון ארץ־ישׂראל האָט זיך צונױפֿגעשטױסן מיט דער ממשותדיקײט פֿונעם לאַנג־יאָריקן אַראַבישן בײַזײַן אין פּאַלעסטינע, האָט די דאָזיקע סתּירה גורם געװען אַ בלוטיקן געראַנגל, װאָס װעט נאָך מסתּמא אָנגיין לאַנגע יאָרן.

די צװײטע העלפֿט פֿונעם בוך איז געװידמעט דער ייִדישקײט אין גלות און איר קיום אין פֿאַרשידענע מינים רױם, אַזעלכע װי די שטאָט, די שטוב, די נאַטור־סבֿיבֿה. די דאָזיקע באַציִונגען זײַנען אױך פֿול מיט אינעװײניקסטע סתּירות. פֿון אײן זײַן, באַרגרײַפֿט מען דעם גלות װי אַ שטראָף, װאָס ייִדן מוזן אױספּרוּוון פֿאַר זײערע חטאָים ביז דער משיח װעט קומען. פֿון דער אַנדערער זײַט, שאַפֿן די ייִדן כּסדר פּאָזיטיװע און פּראָדוקטיװע באַציִונגען מיט זײערע גלות־ערטער און קולטורן. די דאָזיקע סתּירה לאָזט זיך לײזן, האַלט מאַן, אױב מען טראַכט װעגן דעם װי וועגן „תּפֿוצות‟, אַ באַגריף, װאָס טראָגט ניט קײן נעגאַטיװן בײַטעם.

פֿאַרן חורבן איז דער סיכסוך צװישן ציוניסטן און די אָנהענגער פֿון „דאָיִקײט‟ געװען אַן עיקרדיקער ענין אין דער ייִדישער פּאָליטיק. איצט האָט דער דאָזיקער אידעאָלאָגישער קאָנפֿליקט מער ניט קײן אַמאָליקע שאַרפֿקײט. די הײַנטיקע צײַטן האָבן אַרױסגערוקט נײַע מינים שײַכותן צװישן ייִדן און דעם אַרום, װאָס האָבן צו טאָן מיט די דאגות װעגן דער עקאָלאָגיע און אָפּהיטן װעלט־רעסורסן.