דער טױטער מענטש, װאָס הענגט אױף אַלע צלמים...

The Dead Man Hanging on Every Cross

Marc Chagall

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 05, 2014, issue of October 24, 2014.
נטע שטהלס בוך „יענער, דער ברודער: יעזוס אין דער ייִדישער ליטעראַרישער לאַנדשאַפֿט פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט‟
נטע שטהלס בוך „יענער, דער ברודער: יעזוס אין דער ייִדישער ליטעראַרישער לאַנדשאַפֿט פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט‟

די פֿיגור פֿון ישו הנוצרי האָט צוגעצױגן אַ היפּשע צאָל ייִדישע שרײַבער, דיכטער און קינסטלער אינעם 20סטן יאָרהונדערט.

די גילגולים פֿונעם דאָזיקן אימאַזש אין דער מאָדערנער ייִדיש־ליטעראַטור האָט אױסגעפֿאָרשט מיט עטלעכע יאָר צוריק מעטיו האָפֿנאַם, און איצט איז געקומען די רײ פֿונעם „העברעיִשן‟ ישו. נטע שטהלס בוך „יענער, דער ברודער: יעזוס אין דער ייִדישער ליטעראַרישער לאַנדשאַפֿט פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט‟, באַהאַנדלט די פֿאַרשידענע מינים פֿון דער ישו־פֿיגור אין די װערק פֿון העברעיִשע מחברים, פֿון יוסף קלױזנערס פּאָפּולערער היסטאָרישער פֿאָרשונג „ישו הנוצרי: זמנו, חייו ותּורתו‟ (1922) ביז די מאָדערנע שרײַבער יונה װלך, יצחק לאור, נתן זך.

אין צװישן באַטראַכט שטהל אױך די צענטראַלע ייִדישע װערק אױף דער דאָזיקער טעמע פֿון משה־לײב האַלפּערן, אורי־צבֿי גרינבערג און שלום אַש. זי טײלט אױס צװײ פֿאַרשידענע מינים פֿון דער ישו־געשטאַלט. אײנע איז פֿאַרבונדן מיטן גלות, און די אַנדערע — מיט ארץ־ישׂראל. די העברעיִשע מחברים, װאָס האָבן געשריבן אין ארץ־ישׂראל, האָבן כּסדר געשילדערט ישו װי אַן אײגענעם, אַ הײמישן ארץ־ישׂראלדיקן ייִדן, װאָס מען האָט אים ניט פֿאַרשטאַנען בשעתו. דער דאָזיקער ישו האָט אַ קנאַפּן שײַכות צום קריסטנטום און צו אומות־העולם. דער גלות־ישו באַקומט צװײ פֿאַרשידענע אױסטײַטשונגען. ער קאָן זײַן אָדער אַ סימבאָל פֿון ייִדישע יסורים אין דער קריסטלעכער װעלט, אָדער אַ שליח פֿון אַ נײַער הומאַניסטישער װעלט־רעליגיע, װאָס װערט דער יסוד פֿון דער ייִדיש־קריסטלעכער ציװיליזאַציע.

נאַטירלעך, נעמען אַלע מחברים דעם „נײַעם טעסטאַמענט‟ פֿאַרן הױפּט־מקור פֿון זײערע ליטעראַרישע פּאָרטרעטן. אָבער זײ טײַטשן אױס דעם דאָזיקן טעקסט אױף פֿאַרשידענע אופֿנים. שלום אַש אין זײַן ראָמאַן „דער מאַן פֿון נצרת‟ שאַפֿט אַן אײגענעם נוסח, דעם „יעװאַנגעליום לױט יהודה איש־קריות‟, װאָס באַטאָנט דעם ייִדישן מהות פֿון ישוס תּורה; און דער העברעיִשער דיכטער אַבֿרהם שליאָנסקי שילדערט ישו װי אַ מין חלוץ פֿון גליל, װאָס װיל ברענגען דעם „טעם פֿון גאולה‟ צו דעם ייִדישן ייִשובֿ אין ארץ־ישׂראל.

אײנע פֿון די סאַמע קאָמפּליצירטע און סתּירותדיקע ישו־געשטאַלטן געפֿינט מען אין די ייִדישע און העברעיִשע לידער פֿון אורי־צבֿי גרינבערג. שטהל דערװײַזט, אַז עיקרדיק פֿאַרן דאָזיקן אימאַזש איז די סתּירה צװישן דעם מענטשלעכן און געטלעכן מהות פֿון ישו: „בעת דער דיכטער איז קרובֿ צו ישוס מענטשלעכן עלעמענט, װערט ער אָפּגעשטױסן פֿון זײַן געטלעכקײט.‟ ישוס מענטשלעכע לײַדן דינען װי אַ סימבאָל פֿון דער טראַגישער מענטשלעכער עקזיסטענץ, אָבער די קריסטלעכע רעליגיע האָט געמאַכט פֿון אים אַ פּסל.

ישו דער מענטש װערט געפּײַניקט דורך יעזוס דעם קריסטלעכן גאָט. „די סיבה פֿון ישוס יסורים איז ניט די פֿיזישע פּײַן פֿון דער קרײצונג, נאָר דאָס פֿאַלשע קריסטלעכע צואײגענען אים די דאָזיקע פּײַן‟ — אַזױ טײַטשט שטהל אױס גרינבערגס פּאָעמע „מעפֿיסטאָ‟. גרינבערגס ייִדישער „ברודער‟ ישו װערט אַן אַסיר אין די הענט פֿון קריסטן און אַ קרבן פֿון דער קירך. די ישו־געשטאַלט מאַכט אַ װײַטערן גילגול אין גרינבערגס העברעיִשע לידער.

אין תּל–אָבֿיבֿ, װוּ דער דיכטער האָט זיך באַזעצט אין די 1920ער יאָרן, איז ער געװאָרן אָפּגעזונדערט פֿון דער ציוניסטישער סבֿיבֿה צוליּב זײַנע עקסטרעם–רעכטע פּאָליטישע אָנזיכטן. און דװקא ישו איז געװאָרן זײַן „ברודער אין לײַדן‟, װי אַ פֿרעמדער צװישן די אײגענע. נאָכן חורבן שילדערט גרינבערג ישו װי „אַ סימבאָל פֿון ייִדישע לײַדן אין די הענט פֿון קריסטן אין משך פֿון דער געשיכטע‟.

פֿאַרן נײַעם דור העברעיִשע שרײַבער, װאָס זײַנען געבױרן געװאָרן אין ארץ־ישׂראל, האָט די פֿיגור פֿון ישו ניט געהאַט קײן שײַכות צו דעם שרעק פֿון קריסטלעכע רדיפֿות. זײ האָבן אים באַטראַכט װי אַ היסטאָרישע פּערזענלעכקײט אין דער תּקופֿה פֿונעם צװײטן בית־המקדש. די פּראָבלעמאַטישע סתּירה צװישן דעם היסטאָרישן ייִדישן ישו הנוצרי און דעם קריסטלעכן גאָט יעזוס איז מער ניט אַזוי וויכטיק אין דער ישׂראלדיקער ליטעראַטור. ישו װערט אַ ליטעראַרישער העלד, װאָס רעפּרעזענטירט די אײנזאַמקײט פֿון אַ שעפֿערישער פּערזענלעכקײט, איר אַנדערשקײט פֿונעם פּשוטן. זײַנע יסורים װערן פֿאָרגעשטעלט װי אינעװײניקסטע לײַדן פֿון אַן עלנטן דיכטער אָדער קינסטלער. אַזאַ מין געשטאַלט באַװײַזט זיך צום ערשטן מאָל אינעם ראָמאַן פֿון פּנחס סדה, „החיים כּמשל‟ (1958), װאָס האָט גורם געװען אַ סקאַנדאַל אין דער ישׂראלדיקער ליטעראַטור.

בעת סדה האָט גענוצט די פּאַראַלעל צװישן דעם דיכטער און ישו, כּדי צו באַטאָנען דעם דיכטערס גדולה, האָט זיך דער דיכטער נתן זך אידענטיפֿיצירט מיט ישוס מענטשלעכער שװאַכקײט און אײדלקײט. אַזאַ מין ישו־פֿיגור איז כאַראַקטעריש פֿאַרן נײַעם דור ישׂראלדיקע שרײַבער מיט זײַן אינטערעס אין װעלטלעכער יחידישקײט, אַנשטאָט דער נאַציאָנאַלער אָדער רעליגיעזער ייִדישקײט. גאַנץ אַנדערש איז געװען די באַציִונג צו ישו פֿון דער דיכטערין יונה װלך. אַזױ װי ישו, האָט זי געפֿילט אַ שליחות, װאָס זאָל איבעראַנדערשן די װעלט. שטהל פֿאָלגט נאָך דער פֿיגור פֿון ישו הנוצרי אויפֿן וועג פֿון די מאָדערנע ליטעראַרישע טענדענצן, און באַװײַזט ווי זי ווערן געשילדערט אין פֿאַרשידענע געשטאַלטן און אין פֿאַרשידענע צײַטן.