דער גאָון פֿון דעם אַטאָמישן יאָרהונדערט

The Jewish Genius of the Atomic Age

יעקבֿ זעלדאָוויטש
יעקבֿ זעלדאָוויטש

פֿון משה לעמסטער

Published October 23, 2014, issue of November 07, 2014.

מענדעלע איז געווען דער זיידע פֿון דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער ליטעראַטור. נאָר דעם ערן־טיטל, „זיידע‟, האָבן געקראָגן אויך געלערנטע אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿט, פֿון דער מענטשלעכער טעטיקייט. אַזוי, צום בײַשפּיל, איז אַלבערט אײַנשטיין געווען דער זיידע פֿון דער אַטאָמישער באָמבע…

ניט לאַנג צוריק האָט דער רוסלענדישער מיניסטער פֿון אויסערלעכע ענינים, סערגיי לאַווראָוו, געזאָגט, אַז מאָסקווע גרייט זיך צו באַנײַען איר נוקלעאַרן אַרסענאַל. אין פֿאַרבינדונג מיט דעם ווילט זיך דערמאָנען אייניקע געלערנטע — ייִדן, וועלכע האָבן פֿאַרבונדן זייער לעבן מיטן שאַפֿן דעם נוקלעאַרן פּאָטענציאַל פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד…

מיט 100 יאָר צוריק אין מינסק, איז געבוירן געוואָרן דער „זיידע‟ פֿון דער סאָוועטישער אַטאָמישער באָמבע — זעלדאָוויטש יעקבֿ. זײַן טאַטע איז געווען אַן אַדוואָקאַט אין מינסק, די מאַמע — אַן איבערזעצערין פֿון פֿראַנצייזיש אויף רוסיש. אַגבֿ, זעלדאָוויטש איז געווען אויך דער „זיידע‟ פֿון דער סאָוועטישער הידראָגען־באָמבע, דער „זיידע‟ פֿון דער הײַנטצײַטיקער אַסטראָפֿיזיק… ניט זעלדאָוויטש, קאָן מען זאָגן, נאָר — זיידעאָוויטש!… זײַן לעבנסוועג דערווײַזט אונדז, וואָס פֿאַר אַ הייכן קאָן דערגרייכן אַ ייִד מיט אַ גלענצנדיקן טאַלאַנט אַפֿילו אין אַ קאָמוניסטישן לאַנד, אַפֿילו ניט זײַענדיק קיין קאָמוניסט, אַפֿילו ניט באַקומענדיק קיין הויכע בילדונג…

ניט קוקנדיק אויף דעם וואָס ער האָט ניט פֿאַרענדיקט קיין העכערן לערן־אַנשטאַלט, איז ער אין דער עלטער פֿון 22 יאָר געוואָרן אַ קאַנדידאַט פֿון וויסנשאַפֿטן אין פֿיזיק, אין דרײַ יאָר אַרום פֿאַרטיידיקט ער די דאָקטאָר־דיסערטאַציע… אין דער צײַט פֿון דער מלחמה באַשאַפֿט זעלדאָוויטש דעם רעאַקטיוון האַרמאַטן־קויל פֿאַר דער באַרימטער סאָוועטישער „קאַטיושאַ‟. ער איז געווען צווישן די הויפּט־באַשאַפֿער פֿון דער סאָוועטישער אַטאָמישער באָמבע (אויגוסט 1949), און דער הידראָגען־באָמבע (1953).

מיט זעלדאָוויטשן אין איינעם האָט געאַרבעט נאָך איין ייִד — יולי כאַריטאָן. (כאַריטאָנס מאַמע, די אַקטריסע בוראָווסקאַיאַ, איז אין די יונגע יאָרן געווען די געליבטע פֿון דעם רוסיש־ייִדישן שרײַבער אָסיפּ דימאָוו, וועלכער האָט שפּעטער געאַרבעט אין „פֿאָרווערטס‟). אינטערעסאַנט איז, אַז די סאָוועטישע אַטאָמישע באָמבע האָבן אויסגעאַרבעט צוויי געהיימע גרופּעס. איין גרופּע האָט געהאַט דעם נאָמען „מצרים‟, און די צווייטע, אין וועלכער עס האָט געאַרבעט זעלדאָוויטש מיט נאָך עטלעכע ייִדן, ווי אַנדריי סאַכאַראָוו — האָט געהייסן „ישׂראל‟.

איך וויל זיך ניט אַרײַנטיפֿן אין זײַנע אומצאָליקע וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעטן אין פֿארשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿטן; אָבער פֿאַר זײַנע אַנטדעקונגען איז אים דרײַ מאָל צוגעטיילט געוואָרן די העכסטע באַלוינונג פֿונעם ראַטן־פֿאַרבאַנד — „העלד פֿון סאָציִאַליסטישער מי‟. (בלויז 16 מענטשן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד זײַנען באַערט געוואָרן מיט דעם טיטל דרײַ מאָל.) ער האָט באַקומען 4 סטאַלין־פּרעמיעס און איין לענין־פּרעמיע, פֿיל סאָוועטישע אָרדענס און מעדאַלן פֿון פֿאַרשיידענע וויסנשאַפֿט־אַקאַדעמיעס. סטאַלין האָט אים געשאָנקען אַ פּערזענלעכן אויטאָמאָביל, די סאָוועטישע רעגירונג נאָך סטאַלינען האָט אים אויך געשאָנקען אַן אויטאָמאָביל. בײַם לעבן האָט מען אים אין מינסק געשטעלט אַ דענקמאָל פֿון בראָנדז. אויף זײַן נאָמען זענען אָנגערופֿן אַן אַסטעראָיִד און איינע פֿון די קליינע פּלאַנעטעס. נאָכן שטאַרבן אין 1987 האָט מען אים געשטעלט אַ דענקמאָל אין מאָסקווע…

אַקאַדעמיק קורטשאַטאָוו, דער אָנפֿירער פֿון דעם סאָוועטישן אַטאָם־פּראָיעקט, האָט אַ מאָל געזאָגט וועגן יעקבֿ זעלדאָוויטשן — „יאַשקע איז טאַקע אַ גאָון!‟ דער דאָזיקער „יאַשקע‟ ווי אויך זײַן פֿרײַנד, נאָך איין ייִד און גאָון, אַ לאַורעאַט פֿונעם נאָבעל־פּרײַז אין פֿיזיק — לעוו לאַנדאַו, איז געווען אַ שאַרפֿזיניקער מענטש, וועמענס וויצן האָט מען דערציילט און איבערדערציילט צווישן די פֿיזיקער. ווי לאַנדאַו, איז ער געווען באַוווּסט ווי אַ ליבהאָבער פֿון פֿרויען. די סאָוועטישע מאַכט האָט אים מוחל געווען דעם דאָזיקן חטא. זעלדאָוויטש האָט געהאַט פֿון פֿאַרשיידענע פֿרויען 5 קינדער. אַלע זײַנע קינדער — אי די געזעצלעכע אי די אומגעזעצלעכע — האָט ער אויסגעהאַלטן. ער האָט געטרוימט, ווי עס שרײַבט וועגן אים אין זײַנע זכרונות דער אַקאַדעמיקער אַנדריי סאַכאַראָוו, אַז ער, זעלדאָוויטש, וועט אַלע זײַנע קינדער צונויפֿזאַמלען אַ מאָל אין איינעם…

איצט וועלן מיר זיך אָפּווענדן פֿון אונדזער העלד. אין דעם באַשאַפֿן די אַטאָמישע באָמבע פֿון די פֿאראייניקטע שטאַטן האָבן אויך אָנטייל גענומען ניט ווייניק ייִדישע פֿיזיקער. עטלעכע פֿון זיי זענען געווען נאָבעל־לאַורעאַטן; צווישן זיי — דער באַרימטער געלערנטער, דער „טאַטע‟ פֿון דער אַטאָמישער באָמבע, דזשוליוס ראָבערט אָפּענהיימער, וואָס שטאַמט פֿון די דײַטשישע ייִדן. אַגבֿ, דער באַוווּסטער סאָוועטישער פֿיזיקער, לעוו אַלטשולער, אויך אַ ייִד, האָט אין יענע יאָרן אָנגעשריבן אַ דעוויז פֿאַר די סאָוועטישע אַטאָם־פֿיזיקער: „מיר וועלן איבערכאַריטאָנען אָפּענהיימערן!‟

צווישן די סאָוועטישע אויסשפּירער, וואָס האָבן געאַרבעט אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, און צוגעגנבֿעט אייניקע אַטאָמישע סודות, זענען אויך געווען ייִדן. למשל, דער געבוירענער אין ניו־יאָרק מאָריס כּהן (זײַן טאַטע איז פֿון דער קיִעווער געגנט, און די מאַמע — פֿון ווילנע) און זײַן פֿרוי. נאָך דעם ווי מע האָט זיי דעמאַסקירט האָט מען דאָס פּאָרפֿאָלק אויסגעביטן אויף אַן ענגלישן אויסשפּירער. די כּהנס האָבן זיך באַזעצט אין מאָסקווע (1969) און באַקומען דאָרט דעם טיטל „העלד פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד‟. פֿון 1969 ביזן יאָר 1995, ווען כּהן איז געשטאָרבן, האָט ער געגרייט ספּעציאַליסטן פֿאַר די רוסלענדישע אויסשפּיר־אָרגאַנען.

פֿאַרשטייט זיך, וועלן מיר דערמאָנען די מאַן־און־ווײַב ראָזענבערגס, וועלכע מע האָט פֿאַר זייער אויסשפּיר־אַרבעט אין אַמעריקע פֿאַרמישפּט מיט טויט־שטראָף. אויף דעם מישפּט־פּראָצעס זײַנען אי דער פּראָקוראָר אי דער ריכטער געווען ייִדן… און עס באַקומט זיך אַזאַ בילד: ייִדישע פֿיזיקער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן שאַפֿן די אַטאָמישע באָמבע, און די ייִדישע סאָוועטישע אויסשפּירער גנבֿענען די אַטאָם־סודות, וועלכע מע גיט איבער די ייִדישע פֿיזיקער אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וואָס שאַפֿן די סאָוועטישע אַטאָמישע באָמבע. דערנאָך פֿאַרמישפּטן אַ ייִדישער פּראָקוראָר און אַ ייִדישער ריכטער די ייִדישע אויסשפּירער צום טויט… ס’ווילט זיך גלייבן, אַז אין דער דאָזיקער אַטאָם־געשיכטע איז כאָטש דער, וואָס האָט אויסגעפֿילט דעם טויט־שטראָף, דער תּלין, ניט געווען קיין ייִד. נאָר, גיי ווייס… (עס איז אַנערקענט, אַז די סאָוועטישע פֿיזיקער, וואָלטן אָן דער הילף פֿון די אויסשפּירער סײַ־ווי געשאַפֿן די אַטאָם־באָמבע, נאָר עס וואָלט פֿאַרנומען אַ ביסל מער צײַט. די הידראָגען־באָמבע אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, האָט מען געשאַפֿן פֿאַר די אַמעריקאַנער).

דער ייִדישער פֿיזיקער יעקבֿ זעלדאָוויטש, דער באַלוינטער און באַקרוינטער מיט אָרדנס און ערן־טיטלען, וואָס האָט געהאַט פֿון דעם קאָמוניסטישן רעזשים אַלץ וואָס ער האָט געוואָלט, איז געווען ווײַט פֿון ייִדן, פֿון ייִדישקייט, פֿון ייִדישע פּראָבלעמען. נאָר ווען אין דער 6־טאָגיקער מלחמה האָט ישׂראל צעשמעטערט עטלעכע אַרמייען איז יאַשקע זעלדאָוויטש געקומען צו זײַן פֿרײַנד לייבעלע לאַנדאַו אויף דער דאַטשע און, צעפּראַלנדיק דאָס פֿענצטער, אויסגערופֿן: „אונדזערע האָבן געזיגט!‟ — אויך דאָס איז מען אים מוחל געווען…