קהילה, געשיכטע

מעלות און חסרונות פֿון וואַרשעווער ייִדישן מוזיי

Plusses and Minuses in the New Museum in Warsaw

פֿון קאָבי ווײַצנער

ווי זעט אויס די פּערמאַנענטע אויסשטעלונג אינעם פּוילישן ייִדישן מוזיי? פֿאַרשטייט זיך, אַז כּמעט טויזנט יאָר ייִדישער געשיכטע איז נישט לײַכט צו פּרעזענטירן פֿאַרן עולם אויף איין אויסשטעלונג. פֿון דעסטוועגן, בין איך געבליבן אַ ביסל אַנטוישט נאָכן ערשטן וויזיט אין מוזיי.

ייִדן האָבן טאַקע געוווינט אין וואַרשע און אין קראָקע, אָבער דאָס רובֿ פּוילישע ייִדן האָבן געלעבט אין די שטעטלעך. ייִדן האָבן געהאַט אין פּוילן דאָס, וואָס זיי האָבן נישט געהאַט אין ענגלאַנד, פֿראַנקרײַך אָדער דײַטשלאַנד — כּמעט אין גאַנצן אייגענע ייִדישע שטעטלעך; מען קען אפֿשר זאָגן, אַז די ספּעציפֿישע קולטור, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אין ייִדיש, איז די שטעטל־קולטור. דאָס שטעטל שפּילט אַ געוואַלדיקע ראָלע אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אַ מוזיי, געווידמעט די פּוילישע ייִדן, האָט געדאַרפֿט ווידמענען אַ טייל פֿון דער אויסשטעלונג דער דאָזיקער ייִדישער פּוילישער ספּעציפֿישקייט.

אַגבֿ, וואָס שייך ייִדיש… צום באַדויערן, קען מען זען טעותים אין דער קליינער צאָל אויפֿשריפֿטן אויף ייִדיש. דאָס וואָרט „אַרבעט‟, שרײַבט מען נישט מיט צוויי „יודן‟, נאָר מיט אַן „ע‟. מיט העברעיִש איז נישט בעסער. עקיבֿא (אין שײַכות מיט דער יוגנט־באַוועגונג) שרײַבט מען בײַם סוף מיט אַן „א‟ און נישט מיט אַ „ה‟. די אויסשטעלונג איז אַ צוויי־שפּראַכיקע, פּויליש און ענגליש. העברעיִש (צוזאַמען מיט ייִדיש) איז אָנערקענט ווי אַן אָפֿיציעלע מינדערהייט־שפּראַך אין פּוילן; נישט בלויז פֿאַר דער קליינער צאָל ייִדן, וואָס לעבן נאָך אַלץ אין פּוילן, נאָר פֿאַר דער גרויסער צאָל ישׂראלדיקע טוריסטן וואָלט נישט געשאַדט צו האָבן דערקלערונגען נישט בלויז אין פּויליש און ענגליש, נאָר אין העברעיִש אויך.

נאָך אַ זאַך וואָס פֿעלט אין דער אויסשטעלונג, איז אַן אָפּטייל געווידמעט דער חסידישער באַוועגונג. דער מוזיי איז אָפּגעקומען מיט אַ פּאָר בילדער אויף אָט דער גאָר וויכטיקער טעמע. די מתנגדים, אויב איך האָב נישט קיין טעות, דערמאָנט דער מוזיי אין גאַנצן נישט.

די אויסשטעלונג פּראָבירט צו זײַן דינאַמיש און לעבעדיק. בילדער באַוועגן זיך, און די ווענט רעדן צו די באַזוכער. דערפֿאַר איז עס ממש צו שטוינען, אַז דווקא פֿראַגמענטן פֿון ייִדישע פֿילמען ווײַזט דער מוזיי אין גאַנצן נישט. ווי באַקאַנט, זענען אַ סך פּיעסן פֿונעם ייִדישן טעאַטער פֿילמירט געוואָרן. אַבֿרהם מאָרעווסקי, למשל, האָט געשפּילט זײַן גרעסטע ראָלע, דעם מיראָפּעלער צדיק אינעם „דיבוק‟, סײַ אויף דער בינע און סײַ אין קינאָ. אַ שאָד, וואָס דער עולם קען נישט האָבן אַ באַגריף וועגן דער רײַכקייט פֿון ייִדישן טעאַטער און פֿילם אין דעם פֿאַרמלחמהדיקן פּוילן.

ווי סע זאָל נישט זײַן, איז די עקזיסטענץ אַליין פֿונעם מוזיי זייער וויכטיק. ער דערמאָנט די יונגע פּאָליאַקן, אַז דאָ, אויף דער זעלבער ערד, האָט געלעבט נאָך אַ פֿאָלק, חוץ זיי.

נאָר וואָס האָט „דזשערוזאַלעם פּאָסט‟ אָפּגעדרוקט אַן אַרטיקל מיטן לאַנגן טיטל: Poland seeks to reclaim forgotten past as haven for Jews through new museum.

הייסט עס, אַז פּוילן וויל ווערן נאָך אַ מאָל אַ מקום־מיקלט פֿאַר די ייִדן פֿון מערבֿ־אייראָפּע — אַ סימן, מען האָט דאָ געעפֿנט אַ נײַעם ייִדישן מוזיי.

ווי באַקאַנט, האָט דער פּוילישער קעניג, קאַזימיר דער גרויסער, געגעבן די ייִדן אַ סך פּריווילעגיעס, בשעת אין מערבֿ־אייראָפּע האָט מען זיי גערודפֿט. אין מערבֿ־אייראָפּע האָט דעמאָלט געבושעוועט די „שוואַרצע מגיפֿה‟, און ווי געוויינטלעך, האָט מען אין דעם באַשולדיקט די ייִדן, אַז זיי זענען כּלומרשט די סיבה פֿאַר דער עפּידעמיע. פּוילן איז דעמאָלט געווען אָפֿן פֿאַר דער ייִדישער אימיגראַציע.

דער אַרטיקל אין „זשערוזאַלעם פּאָסט‟ טענהט, אַז בשעת אין פּאַריז האָבן ייִדן מורא צו טראָגן אַ יאַרמולקע אויף דער גאַס, קענען אין פּוילן די פֿרומע ייִדן גיין אומגעשטערט. לאָמיר אָבער דערמאָנען אַ פֿאַקט, וואָס די ישׂראלדיקע צײַטונג אין דער ענגלישער שפּראַך האָט מסתּמא פֿאַרגעסן. פּאַריז און בריסל האָבן דאָס, וואָס וואַרשע האָט נישט — אַ גרויסע אַראַבישע געזעלשאַפֿט. אין בריסל זענען די אַראַבער געוואָרן כּמעט אַ האַלב פֿון דער באַפֿעלקערונג. די וואָס לאָזן די ייִדן נישט לעבן אין מערבֿ־אייראָפּע זענען נישט די אייראָפּעער פֿון דור־דורות, נאָר די נײַע אייראָפּעער, וואָס זענען נאָר וואָס געקומען פֿון דער איסלאַמישער וועלט. די סיבה, וואָס מען טשעפּעט נישט די ייִדן אויף דער גאַס אין וואַרשע האָט מסתּמא צו טאָן מיטן פֿאַקט וואָס פּוילן איז דערווײַל נאָך נישט געוואָרן קיין אימיגראַציע־לאַנד פֿאַר די אַראַבער. מיטן עפֿענען אַ ייִדישן מוזיי האָט עס מסתּמא אַ קליינעם שײַכות.

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.