„זאָגט עס אויף ייִדיש‟

Say It in Yiddish

יצחק באַשעוויס־זינגער (רעכטס) און מײַקל שייבאָן
יצחק באַשעוויס־זינגער (רעכטס) און מײַקל שייבאָן

פֿון לייזער בורקאָ

Published November 09, 2014, issue of December 05, 2014.

אין 1997 איז אינעם זשורנאַל „צי­וויליזאַ­ציע‟ דערשינען אַן אַרטיקל פֿונעם שרײַ­בער מײַקל שייבאָן אונ­טערן טיטל „וועגווײַ­זער פֿאַרן לאַנד פֿון רוחות‟. דאָרט רעדט ער אַרום דאָס באַקאַנטע פֿראַזעביכל „זאָגט עס אויף ייִדיש‟ (Say It In Yiddish), געשריבן פֿון אוריאל און בינה ווײַנרײַך און אַרויסגעגעבן פֿונעם דאָווער־פֿאַרלאַג אין 1958 — און נאָך אַלץ פּאָפּולער הײַנט, נאָך 56 יאָר. דער דאָזיקער אַרטיקל שייבאָנס האָט דעמאָלט געמאַכט אַ טומל צווישן די ייִדישיסטן — ווי מע קען נאָך לייענען אינעם אינטערנעץ־זשור­נאַל „מענ­דעלע‟ און אין דזשעפֿרי שאַנדלערס בוך „אַוואַנטורעס אין ייִדיש­לאַנד‟ — ווײַל מע האָט גע­פֿילט, און מסתּמא מיט רעכט, אַז שיי­באָן מאַכט אַ ביסל חוזק פֿון ייִדיש.

ער פֿרעגט, למשל, וווּ אין דער וועלט וואָלט מען געקענט ניצן די דאָזיקע פֿראַזעס וועגן טוריסטישע זאַכן — ס׳איז דאָך ניטאָ קיין „ייִדיש­לאַנד‟, וווּ דער האָטעל־באַ­דינער, דער באַן־קאָנדוקטאָר, דער שיפֿס־קאַפּיטאַן רעדן אַלע ייִדיש. דעריבער רופֿט ער דאָס ביכל „אַן אַבסורדער, טרויעריקער חפֿץ פֿון אַ לאַנד, וואָס האָט קיין מאָל ניט עקסיסטירט‟, „דאָס דאָזיקע לאַנד פֿון די ווײַנרײַכס איז ווי אַ פֿאַרחלומט פֿאַנטאַזיע־לאַנד‟.

האָבן זיך גלײַך געפֿונען פּאַט­ריאָטן אונ­דזערע, וואָס האָבן אַרײַנ­געשיקט בייזע בריוו אין דער רע­דאַק­ציע מיט טענות צו שייבאָנען, אַז ייִדיש רעדט מען ניט בלויז אין זײַן פֿאַנ­טאַ­זיע, נאָר אויך אויף דער וואָר — ממש הונ­דער­טער טויזנטער מענטשן. און אַז מע רעדט פֿון די 1950ער יאָרן, ווען דאָס ביכל איז אַרויס, זײַנען נאָך געווען מיליאָנען ייִדיש־רעדנדי­קע ייִדן איבער דער וועלט — אין ישׂראל, אין אַרגענטי­נע, אין אייראָפּע — וואָס האָבן ניט געקענט קיין ענגליש, וואָס אַזאַ ביכל וואָלט דעם טוריסט געקומען צו נוץ, כּדי זיך צו פֿאַר­שטענדיקן מיט זיי. פּראָפֿ’ דזשעפֿרי שאַנד­לער האָט דעמאָלט גערעדט מיט בינה ווײַנ­רײַך, וואָס האָט אים דערציילט וועגן דעם אַרויס­געבער פֿונעם ביכל, היי­וואַרד צירקער, דער גרינ­דער פֿון דאָ­ווער־פֿאַרלאַג, וואָס ס׳איז געווען זײַן אײַנפֿאַל אַרויסצוגעבן אַזאַ ביכל, ווי אַ סימן פֿון זײַן ליבשאַפֿט צו ייִדיש.

נעמענדיק אין באַטראַכט וואָס אונדזע­רע ייִדישיסטן האָבן גע­טענהט, איז טשיקאַווע צו לייענען אַ רע­צענ­זיע פֿונעם ביכל, גע­שריבן פֿון יצחק באַשעוויס־זינגער און גע­דרוקט אין „פֿאָרווערטס‟ דעם 21סטן דעצעמבער 1958:

„אין אַנדערע שפּראַכן האָבן די רעדאַק­טאָרן נישט געהאַט קיין באַזונדערע שווע­ריקייטן. טוריסטן קומען, צום בײַשפּיל, קיין פֿראַנקרײַך און מוזן זיך פֿאַרשטענדיקן אויף פֿראַנצויזיש. עס זײַנען פֿאַראַן גע­נויע ווער­טער און אויסדרוקן פֿאַר אַלע קעגנשטאַנדן און סיטואַציעס וואָס דער דורכשניטלע­כער טוריסט שטויסט זיך אויף זיי אָן. גאַנץ אַנ­דערש איז מיט ייִדיש. וועלכער טו­ריסט קומט דאָס אין ‘ייִדיש־לאַנד?’ אין וועלכן פּאָסט־אָפֿיס, אין וועלכער באַנק רעדט מען דאָס מיט דעם טוריסט ייִדיש? דאָס גאַנצע ביכל טראָגט דעם כאַראַקטער פֿון ‘מעיק בעליוו’ [פֿאַנ­טאַזיע]. ווען די רעדאַק­טאָרן לאָזן רעדן דעם קלערק פֿון האָטעל ייִדיש צו דעם גאַסט און ער זאָגט אים: ‘זײַט אַזוי גוט און פֿאַרשרײַבט זיך אין האָטעל־פּינקס’, רופֿט עס אַרויס בײַם לייע­נער אַ בי­טער געלעכ­טער. ניש­טאָ אַזאַ קלערק, נישטאָ אַזאַ גאַסט. דער ‘האָטעל־פּינקס’ עקזיס­טירט בלויז אין דער פֿאַנטאַזיע פֿון אַ פֿילאָ­לאָג. פּונקט אַזוי מאָדנע קלינגט ווען דער פּאַסאַזשיר פֿאָדערט אַ ‘טראַנס­פֿע­ריר־בילעט’, אַ ‘סאָבוויי־מטבע’, ווען ער פֿרעגט: ‘צי איז פֿאַראַן אַן אויטאָ­בוס־דינסט צום פֿליפּלאַץ’—‘ווי קריג איך אַ פֿיר־לי­צענץ?’ אַ פֿיר־ליצענץ, ליבע לעזער, איז אַ דראַיווערס לאַי­סענס. ס׳איז נישט מײַן שולד וואָס איר פֿאַרשטייט בעסער דעם ענגליש ווי דעם ייִדיש.

„נו, אָבער ווען דער גאַסט זיצט אין רעס­טאָראַן און זאָגט דעם קעל­נער, אַז ער וויל נישט דאָס עסן ‘צו בשׂמימדיק’, ווייס איך אַפֿילו נישט צי די פֿרוי, וואָס האַלט דעם רעסטאָראַן אין אַטראַן־הויז, וועט וויסן וואָס ער מיינט. ייִדן האָבן אַ וואָרט דערויף — געווירצט. צו וואָס אויסטראַכטן אַן אויסדרוק ווען ס’איז פֿאַראַן אַזוינער וואָס דאָס פֿאָלק האָט גענוצט? און ווען דער זעלבער גאַסט פֿרעגט שפּע­טער (מסתּמא אַ פֿאַרבײַגייער) ‘וווּ איז מען מתפּלל אויף ענגליש?’— איז דאָס אויך היפּש אויסגעטראַכט. ווי באַלד ער וויל מתפּלל זײַן אויף ענגליש, וועט ער אויך פֿרעגן אויף ענג­ליש. ער וועט געוויס ניט נוצן דעם אויסדרוק מתפּלל זײַן. וואָס איז שלעכט — דאַווענען?

„נו, און ווען דער זעלבער טו­ריסט קומט קויפֿן אַ ‘פאַרשטעקל’ (סטאָפּפּער), אַ ‘בליץ־שלעסל’ (זיפּער), ‘אָנצינדער־פֿליסיקייט’ (בענזין פֿאַר אַ צינד־מאַשינקעלע), ‘קלעפּ־צע­לאָ­פֿאַן’ (סקאַטש טעיפּ), ‘אַ מוטער־דרייער’ (אַ רענטש אויפֿצוהייבן אַ קאַר), — וועט דען דער סוחר וויסן וואָס ער מיינט? סײַדן די משפּחה ווײַנ­רײַך זאָל עפֿענען אַ דעפּאַרט­מענט־סטאָר בשותּפֿות מיטן ‘ייִוואָ’…

„איך לאַך נישט. עס איז אַ בראָך צום געלעכטער. עס איז נישט די שולד פֿון די ווײַנרײַכס. זייער כּוונה איז אַ גוטע. וואָלטן געווען אַ סך אַזוינע ייִדן ווי זיי, וואָלט דאָס אַלץ געהאַט אַ זין. ס׳וואָלט אַפֿילו גע­לוינט דעם שרײַבער צו דינגען זיך וועגן דעם אָדער יענעם וואָרט אָדער אויסדרוק. לויט אונדזער מיינונג, האָבן אוריאל און ביטריס ווײַנ­רײַך היפּש איבערגעכאַפּט די מאָס. זיי האָבן געקאָנט געפֿינען ווערטער מער צוגענגלעכע און פֿאַר­שטענד­לעכע, ספּעציעל אין אַ ביכל פֿאַר טו­ריסטן, וווּ דער צוועק איז אַ פּראַקטישער, נישט צו ווײַזן לומדות אין שפּראַך.

„בײַ דעם אַלעמען רעקאָמענ­דיר איך דאָס ביכל. עס אַנטהאַלט טויזנט פֿראַזן אין ייִדיש. עס קאָסט בלויז פֿינף און זיבעציק סענט. עס איז אַרויסגעגעבן שיין, מיט גע­שמאַק און מיט לי­בע צו ייִדיש. מען דאַרף געדענקען, אַז ווער­טער קו­מען אונדז פֿאָר פֿרעמד אַזוי לאַנג ווי מען נוצט זיי נישט. אַ ‘פֿאַר­שטעקל’ איז פּונקט אַזוי גוט ווי אַ ‘סטאָפּפּער’. עס איז געוויס גע­ווען אַ צײַט ווען דאָס וואָרט ‘סטאָפּפּער’ איז אויך פֿאָרגעקומען ווילד, נײַ און רוי.

„וועגן איין זאַך וויל איך וואָ­רענען דעם לייענער: אויב ער וועט פֿאָרן אויף אַ שיף און זי וועט אָנ­הייבן זינקען, זאָל ער נישט שרײַען: ‘וווּ איז מײַן ראַטיר־רינג?’, אָדער ‘וווּ איז דאָס ראַטיר־שיפֿל?’ אַ ראַ­טיר־רינג איז אַ רעטונגס־גאַרטל און אַ ראַטיר־שיפֿל איז וואָס מיר, פּשוטע ייִדיש־פּלאַפּלער רופֿן: אַ רעטונגס־שיפֿל. אָבער ווען אַ שיף זינקט, מוז מען פֿאַרגעסן אָן ייִדישיזם. די צרה איז וואָס אונדזער ייִדישיסטישע שיף זינקט אויך און מיר נייטיקן זיך אַלע אין אַ ראַטיר־רינג און אויך אין אַ ריזיק ‘פֿאַרשטעקל’ צו פֿאַר­שטאָפּן דעם לאָך וואָס די אַסימילאַ­ציע און די גלײַכגילטיקייט האָבן אויסגע­בויערט אונטער אונדזערע פֿיס‟.

באַשעוויס איז געווען ניט בלויז אַ גרוי­סער שרײַבער, נאָר אויך ביסל אַ ציניקער, אַ בייזער ייִד, און אַ קעגנער פֿון ייִדישיזם, איז ניט קיין חידוש, וואָס ער לאַכט אָפּ פֿון „זאָגט עס אויף ייִדיש‟. אָבער דער אמת איז, אַז דאָס געלעכ­טער איז דע­מאָלט געווען אַ סך מער פֿאַר­שפּרייט. ד”ר מרדכי שעכטער האָט שפּעטער, אין 1965, געשריבן אוריאל ווײַנ­רײַכן פּערזענלעך:

„קיין האַנטביכל, חוצן גרויסן וו[ערטער­בוך], האָט ניט געקראָגן אַזוי פֿיל וויצלדיקע שטעכווערט­לעך און אָנחכמהדיקע חכמות ווי סיי איט אין ייִדיש. […] אויף סיי איט האָט זיך עפּעס אויסגעגאָסן די גאַנ­צע הו­מאָרע­וואַטע תּוכחה. בעת איך שרײַב די שורות, דע­פֿילירן מיר פֿאַר­בײַ די אויגן שרײַבערס, לע­רערס, רע­דאַקטוירים, נאַקעטיאָרן און סתּם קולטור־מענטשן און איך גע­דענק כּמעט וואָס איט­לעכער האָט גע­זאָגט בנוגע סיי איט אין ייִדיש‟.

ווײַנרײַך האָט עס אויך באַ­שטע­טיקט אין זײַן ענטפֿער:

„א פֿאַרלעגער האָט זיך אַרײַנ­גענומען אין קאָפּ אַ משוגעת אַרויס­צוגעבן אַ ייִדיש ביכל אין אַ סעריע שמועסביכלעך און איז באַשטאַנען, ניט אָפּצוטרעטן אויף דעם, אַז די ווער­טער־ און פֿראַזעס־רשימה זאָל זײַן די אייגענע וואָס אין דעם רעשט סעריע. דער פּלאַן איז לכּתּחילה גע­ווען אַ שטותיקער, אָבער אויב איך וואָלט זיך אָפּגעזאָגט פֿון דער אַר­בעט, וואָלט ער גע­נומען עמעצן אַנדערש, און דאָ וואָלט איך שוין וועלן הערן, ווער עס וואָלט עס גע­מאַכט בע­סער און ווי אַזוי. איך בין איצט דורכגעגאַנגען דאָס ביכל כּדי צו קאָנטראָלירן צי אַלץ איז אויך אַרײַן אין ווערטערבוך: האָב איך זיך גע­קאַטשעט פֿאַר געלעכטער פֿון דער אידיאָטיש­קייט פֿון דעם פֿאַרלע­גערס אײַנפֿאַל, מיט זײַנע סענ­טי­מענטן פֿאַר זײַן זיידע־באָבע. אָבער קיין סך צו פֿאַרריכטן אין די פּרטים פֿון די פֿאַר­טײַטשן געפֿין איך ניט‟.

נו, ווײַזט זיך אַרויס, אַז שייבאָן איז גע­ווען גערעכט די גאַנצע צײַט, און מיר ייִדי­שיסטן האָבן אים גע­טאָן אַן עוולה מיט אונדזערע פּראָ­טעסטן. אַז דער מחבר איז אַליין מודה, אַז דאָס ביכל איז אַן אַבסורד, דאַרפֿן מיר אים ניט קומען פֿאַר­טיי­דיקן פֿאַר דער וועלט. שייבאָן האָט טאַקע פֿאַרפֿעלט אַ גרויסן טייל פֿון דער אַבסורדישקייט, ווײַל ער האָט ניט דערקענט, אַז אַ חלק פֿון די ייִדי­שע ווערטער זײַנען נעאָלאָגיזמען, וואָס אוריאל און בינה ווײַנרײַך האָבן, אַזוי צו זאָגן, אויסגעזויגן פֿון פֿינ­גער. זאָלן מיר אפֿשר זײַן דאַנקבאַר, וואָס די הײַנטיקע חוזק־מאַכער קענען אַליין ניט גע­נוג ייִדיש, כּדי ריכטיק חוזק צו מאַכן.