קונסט און קולטור, ייִדיש־וועלט

„די וואַנדערנדיקע מוזע": ייִדישע מוזיק איבער דער וועלט

"The Wandering Muse": Jewish Music Around the World

פֿון איציק גאָטעסמאַן

עס זענען שוין אַרויס אַ צאָל פֿילמען וועגן דער הײַנטיקער ייִדישער מוזיק במשך פֿון די לעצטע פֿינף יאָר, און מע האַלט שוין בײַם פֿאַרענדיקן נאָך עטלעכע.

די פֿילמען וועגן דעם זינגער דזשאַש דאָלגין און וועגן דער גרופּע „די קלעזמאַטיקס” האָבן זיך אָפּגעגעבן מיט אַ ספּעציפֿישן זינגער אָדער גרופּע. יענע וואָך איז אין קאַנאַדע פֿאָרגעקומען די פּרעמיערע פֿון אַ נײַעם פֿילם וועגן ייִדישער מוזיק, „The Wandering Muse” (די וואַנדערנדיקע מוזע), וועלכער שטעלט דעם טראָפּ אויף צען זינגערס און מוזיקער און זייערע גרופּעס אויף פֿאַרשיידענע קאָנטינענטן. דער קאַנאַדער פֿילמאָגראַף טאַמאַש וואָרמסער איז ממש דרײַ יאָר לאַנג אַרומגעפֿאָרן אַ וועלט זיך צו טרעפֿן און פֿילמירן ייִדישע מוזיקער. דאָס וואָס איז אַרײַנגענומען געוואָרן אין פֿילם שטעלט מיט זיך פֿאָר בלויז אַ גאָר קליינעם טייל פֿון דעם וואָס ער האָט פֿילמירט. מיט די אַנדערע סצענעס האָט ער שוין געשאַפֿן אַ „מוזיקאַלישע מאַפּע” אויף דער אינטערנעץ. ווען מע גיט דאָרטן אַ קוועטש זעט מען אַן אַנדער מוזיקער אָדער זינגער. פֿאַר די ליבהאָבער פֿון ייִדישער מוזיק און געזאַנג אין ניו־יאָרק וועלן ס’רובֿ נעמען פֿון די מוזיקער וועלכע נעמען אָנטייל אינעם פֿילם נישט זײַן פֿרעמד, אָבער מע זעט זיי אין אַ נײַ ליכט.

אַז דער לעבנסוועג פֿון אַ ייִדישן מוזיקער איז נישט קיין לײַכטער זעט מען אין דער ערשטער סצענע מיט בתיה שעכטער. זי וווינט אין ניו־יאָרק, אַרבעט אויך צום טייל ווי אַ חזן, און איז באַקאַנט פֿאַר איר געמיש פֿון אַשכּנזישע מעלאָדיעס, מיטל־מיזרחדיקע ריטמען און נײַע לידער. צו דער ייִדישער פּאָעזיע פֿון הרבֿ אַבֿרהם העשל האָט זי געשאַפֿן אָריגינעלע מוזיק און אַרויסגעגעבן אַ קאָמפּאַקטל. אינעם פֿילם גייט זי אַרײַן אין אַ מוזיק־געשעפֿט אין דער פֿרומער ברוקלינער געגנט פֿון וואַנען זי שטאַמט, באָראָ־פּאַרק, און זוכט די קאָמפּאַקלטעך פֿון איר גרופּע „פּרעהס טאָכטער”, אָבער אָן הצלחה. ס’איז קלאָר, אַז דער סוחר איז אין גאַנצן אומבאַקאַנט מיט איר מוזיק. כאָטש זי איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ פֿרומער משפּחה און זינגט גײַסטיקע לידער איז זי געבליבן אומבאַקאַנט אין איר היימישער פֿרומער וועלט.

דער אַרגענטינער דועט פֿון סעזאַר לערנער און מאַרסעלאָ מאָגילעווסקי קומען זעלטן קיין אַמעריקע און דאָס איז אַ גרויסער שאָד, ווײַל זיי זענען גרויסע טאַלאַנטן. זיי הייבן אויך אַרויס די אומבאַקוועמע באַציִונגען וואָס זיי האָבן מיט דער אָרטיקער ייִדישער קהילה. כּל־זמן מע וויל שפּילן קלעזמער־מוזיק אויף חתונות און בר־מיצוות איז גוט, אָבער טאָמער וויל מען די קהילה זאָל העלפֿן מיט מער שאַפֿערישע, אַלטערנאַטיווע מוזיקאַלישע פּראָיעקטן, דרייט מען זיך אויס מיט דער פּלייצע.

אין טאַנזשיר, מאָראָקאָ, פֿאָלגט מען נאָך די ספֿרדישע זינגערין וואַנעסאַ פּאָלאַמע, וועלכע פֿאָרשט ייִדישע מוזיק פֿון מיטל־עלטער. זי טוט אָן די קליידער פֿון יענער תּקופֿה און שטרעבט צו שאַפֿן די פּאַסיקע סבֿיבֿה פֿון אַמאָל. אין בערלין פֿילמירט מען דעם זינגער דניאל קאַהן און זײַן גרופּע The Painted Bird [„דער געפֿאַרבעטער פֿויגל”]. ערשט ווען ער האָט זיך אַריבערגעצויגן פֿון אַמעריקע קיין דײַטשלאַנד, האָט קאַהן זיך געכאַפּט, ווי וויכטיק ס’איז פֿאַר אים זײַן ייִדישקייט. קאַהן זינגט אַלטע און נײַע פּאָליטישע לידער, ווי אויך קריטישע לידער לגבי מדינת־ישראל. ער האָט געפֿונען אינעם ייִדישן לידער־אוצר פֿון צאַרישן רוסלאַנד און פּוילן ייִדישע פּראָטעסט־ און קאַמף־לידער וואָס ער באַאַרבעט און גיט צו הײַנטצײַטיקע ענגלישע איבערזעצונגען פֿאַרן יונגן עולם.

די זינגערין שורה ליפּאָווסקי פֿון אַמסטערדאַם האָט אַ נאָענטע באַציִונג צו ייִדיש. „פֿאַר מיר איז די ייִדישע קולטור אַן ענין פֿון עטיק, פּאָעזיע און אינטימקייט,‟ דערציילט זי און דער עולם פֿילט טאַקע, אַז דאָס דריקט זי אויס מיט איר געזאַנג. דזשאַש דאָלגין, אויך באַקאַנט ווי „סאָקאָלד”, שטאַמט פֿון מאָנטרעאָל, און כאָטש זײַנע שכנים זענען חסידים, לעבט ער אין זײַן אייגענער וועלטלעכער סבֿיבֿה. צו דער ייִדישער מוזיק איז ער צום ערשטן מאָל צוגעצויגן געוואָרן צוליב זײַן לײַדנשאַפֿט צו קויפֿן אַלטע פּלאַטעס, וווּ ער האָט צום ערשטן מאָל געהערט אַהרן לעבעדעוו און משה אוישער. די קלאַנגען פֿון די אַלטע זינגער פֿלעכט ער אַרײַן אין זײַן היפּ־האָפּ סטיל.

אין דער „וואַנדערנדיקער מוזע” ווײַזט מען צוויי זינגערס פֿון אַפֿריקע, און דעם אמת געזאָגט, זענען זיי פֿאַר מיר געווען עפּעס נײַעס און דעריבער די אינטערעסאַנטסטע פּערזענלעכקייטן אין פֿילם. אין פּוטי, אוגאַנדאַ, זעט מען ווי עס לעבט זיך דער אַפֿריקאַנער פֿאַרמער משה וואַליאָמבע און זײַן משפּחה, וועלכער פֿירט אַ פֿרום ייִדיש לעבן ווי ער פֿאַרשטייט דאָס. די לידער וואָס ער זינגט, וואָס ער האָט אַליין אָנגעשריבן, באַמאָלן זײַן ליבשאַפֿט צו ירושלים און ייִדישקייט. ווען ער דאַוונט מיט דער משפּחה, טראָגן אַלע יאַרמולקעס און מע טאַנצט צו די ריטמען פֿון אַפֿריקאַנער פּויקן.

אין טימבאָקטו, מאַלי, באַקענט מיט זיך נישט מיט אַפֿריקאַנער, נאָר מיטן ברוקלינער זינגער ירמיה לאָקוווּד און זײַן גרופּע, וועלכע זענען געקומען שפּילן אויף אַ פֿעסטיוואַל. זײַן זיידע, אַ גרויסער חזן, האָט אין אים אַרײַנגעפֿלאַנצט די מוזע פֿון מוזיק און גײַסטיקייט, אָבער לאָקוווּד גייט אויף זײַן אייגענעם וועג מיט „בלוז‟ און דזשעז־מוזיק; ער איז, פֿון דעסטוועגן, געבליבן געבונדן צו די לשון־קודשדיקע טעקסטן. אין איין סצענע זיצט ער בײַם טיש מיט זײַן משפּחה אין ברוקלין און זינגט דאָס חסידישע ליד „עולם־הבא איז אַ גוטע זאַך‟.

צום סוף פֿונעם פֿילם פֿילט מען, אַז די וועלט איז אַ סך קלענער געוואָרן אַ דאַנק די דאָזיקע וואַנדערנדיקע ייִדישע מוזיקער, וועלכע שאַפֿן פֿאַרבינדונגען צווישן לענדער און פֿעלקער מיט זייער קונסט.