ייִדישע שרײַבער און דער חורבן

Yiddish Writers and the "Khurbn"

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published December 18, 2014, issue of January 02, 2015.

„דאָס דאָזיקע בוך שטעלט פֿאָר אַ פּאָרטרעט פֿונעם דור פֿון 1945, דער דור פֿון ייִדישע שרײַבער, די שעפֿערישע כּוחות פֿונעם לעצטן אױפֿבלי פֿון דער װעלטלעכער ייִדישער קולטור.‟ אַזױ עפֿנט זיך דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר יאַן שװאַרץ, װאָס װעט אין גיכן אַרױסגײן אינעם פֿאַרלאַג פֿון װײן־סטײט אוניװערסיטעט.

דער טיטל פֿונעם בוך, „איבערגעבליבענע און פֿאַרװאָגלטע‟, שפּיגלט אָפּ דעם טאָפּלדיקן פֿאָקוס פֿון דעם דאָזיקן מערקװירדיקן פֿאָרשערישן אױפֿטו. שװאַרץ מאַכט אַ פּרטימדיקן אַנאַליטישן איבערזיכט פֿון דער ייִדישער חורבן־ליטעראַטור, װאָס איז אַנטשטאַנען אין די ערשטע פּאָר צענדליק יאָר נאָכן חורבן אין פֿאַרשידענע װינלקען פֿונעם טראַנס־נאַציאָנאַלן אַשכּנזישן גלות.

די נעמען פֿון די דאָזיקע מחברים זײַנען גוט באַקאַנט דעם ייִדישן לײענער, אָבער לרובֿ פֿאַרבלײַבן זײ נאָך אַלץ אױפֿן ראַנד פֿון דער „װעלט־ליטעראַטור‟, דהײַנו, אין ענגלישע איבערזעצונגען. מען קאָן האָפֿן, אַז שװאַרצס װערק װעט ענדערן דעם איצטיקן מצבֿ און דערװעקן אַ נײַעם אינטערעס צו דער לעצטער תּקופֿה פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. דעם מחברס כּװנה איז צו אַנטפּלעקן פֿאַרן ענגלישן לײענער דעם אײגנאַרטיקן עסטעטישן און עטישן מהות פֿון דער ייִדישער חורבן־ליטעראַטור. שװאַרץ שטעלט אַ טראָפּ דװקא אױף יענע אַספּעקטן פֿון ליטעראַרישע װערק, װאָס װערן פֿאַרשטומט און פֿאַרשװיגן אין איבערזעצונג, און נײטיקן זיך צומאָל אין ספּעציעלע פּרושים פֿאַרן ניט־ייִדישן לײענער.

דאָס בוך איז געבױט היסטאָריש און געאָגראַפֿיש, מיט אַ ספּעציעלן פֿאָקוס אױף די דרײַ צענטערס פֿונעם ייִדיש־אַשכּנזישן גלות — תּל־אָבֿיבֿ, בוענאָס־אײַרעס און ניו־יאָרק. דערבײַ פֿאָלגט די דערצײלונג די כראָנאָלאָגישע אַנטװיקלונג, װאָס שװאַרץ צעטײלט אין תּקופֿות: די 1940ער „יאָרן פֿון כּעס‟; די „זילבערנע תּקופֿה‟ פֿון די 1950ער-60ער, און דער „פּאָסט-װערנאַקולאַרער‟ פּעריאָד. הינטער דער פֿאַקטישער װירקלעכקײט, װאָס װערט אויסגעפֿאָרשט מיט אַ גרױסער התמדה, ליגט אַן אַנדערע פֿלאַך: די װעלט פֿון דערצײלערישן כּוח־הדמיון, װאָס היט אָפּ די צאַפּלדיקע לעבעדיקײט פֿונעם אומגעקומענעם ייִדנטום: װילנע, לאָדזש, װאַרשע, קלענערע און גרעסערע שטעט און שטעטלעך פֿון פּױלן, ליטע, טראַנסילװאַניע. שװאַרץ באַהאַנדלט סײַ די אינדיװידועלע װערק און מחברים, סײַ די קאָלעקטיװע אונטערנעמונגען, אַזעלכע װי די 150־באַנדיקע סעריע „דאָס פּױלישע ייִדנטום‟, װאָס איז אַרױס אין בוענאָס־אײרעס אין די 1950ער, װי אױך די סעריע פֿון ליטעראַרישע לײענונגען פֿון ייִדישע דיכטער און שרײַבער אינעם ניו־יאָרקער קולטור־צענטער „װײַ‟ אױף דער 92ער גאַס אין די 1960ער יאָרן.

די דראַמאַטישע געשיכטע פֿון „דאָס פּױלישע ייִדנטום‟, װאָס איז אַרױס צוליב דער איבערגעגעבענער שטיצע מצד דער באַשײדענער און רעלאַטיװ קלײנער אַרגענטינער ייִדישער קהילה, איז אַן עכטער מוסטער פֿון קולטורעלער העלדישקײט „לשמה‟. דאָס איז געװען מסתּמא דער גרעסטער און װיכטיקסטער ייִדישער פֿאַרלעגערישער פּראָיעקט נאָכן חורבן, װאָס האָט געהאַט, װי שװאַרץ דערקלערט, אַ טאָפּלטע כּװנה: אָפּצוהיטן דעם זכר פֿונעם אומגעקומענעם ייִדישן לעבן און צו װײַזן דער װעלט, אַז די ייִדישע ליטעראַטור איז שטאַרק און שעפֿעריש. אָבער כּמעט אַלע װערק פֿון דער סעריע זײַנען עד־היום נאָך ניט איבערגעזעצט געװאָרן אױף װאָסער ניט איז שפּראַך. דער סאַמע באַרימטער יוצא־דופֿן איז אלי װיזעלס „און די װעלט האָט געשװיגן‟, הגם דער פֿראַנצױזישער און דער ענגלישער נוסח פֿונעם בוך, „די נאַכט‟, איז גאַנץ אַנדערש פֿונעם ייִדישן מקור. דער דאָזיקער בײַשפּיל באַשטעטיקט שװאַרצעס טעזיס, אַז אַ ייִדישער שרײַבער קאָן אַרײַנגענומען װערן אין דער װעלט־ליטעראַטור נאָר װען ער װעט דערשטיקן די אױסגעשפּראָכענע ייִדישקײט פֿון זײַן װערק.

די ייִדישע ליטעראַטור אין די 1950ער יאָרן איז ניט געװען פֿרײַ פֿון אירע אײגענע אינעװײניקע פּראָבלעמען און סיכסוכים. שװאַרץ האָט געװידמעט אַ באַזונדערן קאַפּיטל צו אײן יאָר, 1953–1954. אינעם צענטער פֿונעם דאָזיקן קאַפּיטל שטײט די מחלוקה צװישן דעם פּױלישן ייִדישן היסטאָריקער בער מאַרק און דעם אַמעריקאַנער דיכטער ה. לײװיק. דער תּירוץ איז געװען די פּובליקאַציע אין װאַרשע פֿון די ערשטע דאָקומענטן פֿונעם „עונג־שבת אַרכיװ‟ פֿונעם װאַרשעװער געטאָ, װאָס מען האָט אױסגעגראָבן פֿון די חורבֿות פֿון װאַרשע.

אין אַן אַרטיקל אין דער ניו־יאָרקער צײַטונג „דער טאָג‟ האָט לײװיק באַשולדיקט דעם װאַרשעװער היסטאָריקער אין אַ פֿעלשונג. ער האָט געטענהט, אַז אַלע ייִדן, װאָס זײַנען אומגעקומען אינעם חורבן, זײַנען געװען אומשולדיקע קדושים, און מען טאָר דערפֿאַר ניט רעדן װעגן אַזעלכע פֿאַקטן װי דאָס מיטאַרבעטן מיט די נאַציסטן. אָבער די געראַטעװעטע כּתבֿ־ידן פֿונעם װאַרשעװער געטאָ האָבן דערצײלט אַן אַנדערע געשיכטע, װאָס איז געװען מער ביטער און קאָמפּליצירט. אין זײַן אַרטיקל „יודענראַטישע אהבֿת־ישׂראל: אַן ענטפֿער אױפֿן בלבול פֿון ה. לײװיק‟ (1953), האָט מאַרק אַרױסגעזאָגט אַ פֿאַרקערטע טענה, אַז דװקא די, װאָס לײקענען אָפּ דעם ביטערן היסטאָרישן אמת, זײַנען בוגד אין דעם אָנדענק פֿון חורבן־קרבונות.

דער דאָזיקער סכסוך האָט געהאַט אַ קנאַפּן אָפּקלאַנג אין דער ברײטערער אַמעריקאַנער ייִדישער סבֿיבֿה. די ענגליש־רעדנדיקע אינטעלעקטועלע דעה־זאָגערס, אַזעלכע װי אירװינג האַו און פֿיליפּ ראַװ, האָבן ניט געהאַט קײן סך אינטערעס אינעם מיזרח־אײראָפּעיִשן חורבן. אַן איבערקער איז געשען בעת אײכמאַנס משפּט, װען חנה אַרענדט באַריכטן פֿון ירושלים האָבן גורם געװען אַן עפֿנטלעכן סקאַנדאַל. צו יענער צײַט האָט זיך אין אַמעריקע שױן אױסגעפֿורעמט אַ מיטאָלאָגיש בילד פֿון דער אַלטפֿרענקישער ייִדישקײט אױפֿן סמך פֿון די ענגלישע איבערזעצונגען פֿון יצחק באַשעװיסעס מעשׂיות. באַשעװיס, שװאַרץ שרײַבט, ״האָט פֿאַרמאַכט דעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן און דערבײַ געשאַרן אַ נײַע לײענערשאַפֿט פֿאַר זײַנע װערק אין ענגליש״, און האָט משפּיעה געװען אױפֿן נײַעם דור ענגליש־ייִדישע שרײַבער.