פּובליציסטיק

מיאַמי-ביטש — דער „לאָוער-איסט-סײַד‟ פֿון פֿלאָרידע

Miami Beach, the Lower East Side of Florida

פֿון עדי מהלאל

מיאַמי ביטש — איז יונג און שיין!
און פֿול מיט רייץ, און פֿול מיט חן!
פֿאַרבן-רײַך און הימל קלאָר —
ווי אַ חלום אויפֿן וואָר!
נעכט — באַזילבערט, טעג — באַגילדט;
שטענדיק גרין און שטענדיק מילד!
אייביק-זומער […]

ווען דער ייִדישער מחבר און אַגראָנאָם חנן איגער האָט אָנגעשריבן די לויבנדיקע ווערטער מיט אַן אַכציק יאָר צוריק, האָט ער בעצם געשריבן אַ מין טוריסטן-פּאַמפֿלעט פֿאַר די מאַסן ייִדן, וואָס פֿלעגן אין יענער צײַט זיך באַווײַזן און באַזעצן אויף דעם זוניקן פּריוואַטן אינדזל מיאַמי-ביטש. איגער האָט זיך אַוודאי נישט פֿאָרגעשטעלט ווי אַנדערש וועט דאָס פּנים פֿונעם אינדזל אויסזען אין 2015. מיט דרײַ ווערטער: גאָר ווייניקער ייִדן!

אַזוי ווי די „אָפֿיציעלע שפּראַך‟ פֿון דער לאָוער-איסט-סײַד אין ניו-יאָרק איז מיט איבער הונדערט יאָר צוריק געווען ייִדיש, איז, כּידוע, דאָס זעלבע געשען אין מיאַמי-ביטש, פֿלאָרידע — נאָר אַ פּאָר יאָרצענדליקער שפּעטער. דער הויכפּונקט איז געווען אין די 1960קער-1980ער יאָרן, ווען די ייִדישע באַפֿעלקערונג האָט דערגרייכט אַ ריזיקן פּראָצענט פֿון דער גאַנצער אינדזל-באַפֿעלקערונג: צווישן 60% און 80%! דאָס הייסט, הונדערטער טויזנטער ייִדן האָבן זיך צעשפּרייט איבער אַ קליינעם שטח פֿון 18.2 קוואַדראַט-קילאָמעטער! אין יענע יאָרן האָבן אַזעלכע פֿיגורן ווי יצחק באַשעוויס-זינגער זיך באַזעצט אין דער שטאָט, און אָנגעשריבן דערציילונגען, וואָס קומען דאָרט פֿאָר. הײַנט צו טאָג רעדט מען וועגן נאָר אַ 15% ייִדן, וואָס איז נאָך העכער ווי דער פּראָצענט ייִדן אין דער גאַנצער אַמעריקאַנער באַפֿעלקערונג (2%). לעצטנס, האָב איך אָנטייל גענומען אין אַ טור וועגן דער געשיכטע פֿון דעם ייִדישן מיאַמי-ביטש מיטן וועגווײַזער האַוערד ברײַער, וואָס פֿירט גרופּעס יעדן חודש איבער כּלערליי אָרטיקע „ייִדישע‟ סטאַנציעס, שוין אַ פּאָר יאָר.

דער טור הייבט זיך אָן לעבן דעם „ייִדישן מוזיי פֿון פֿלאָרידע‟, אויף וואַשינגטאָן עוועניו. דעם בנין האָט מען אַמאָל באַניצט ווי אַ שיל, אָבער הײַנט, ווײַל קיין מנין איז שוין נישט בנימצא, קען מען דאָרט געפֿינען אויסשטעלונגען וועגן דער געשיכטע פֿון די פֿלאָרידער ייִדן; דערצו קען מען קויפֿן פֿאַרשידענע פּיטשעווקעס־סוּווענירן, ווי ליאַלקעס אין אָרעמע קליידער מיט נעמען ווי „חנה‟ און „רחל‟, אַזוי ווי זיי זענען נאָר וואָס אַראָפּ פֿון דער שיף אין עליס-אײַלענד, מיט אַ 120 יאָר צוריק. אָבער נישט וועגן דעם בין איך אויסן.

ברײַער, אויך אַ מומחה פֿון אַרכיטעקטור, האָט נישט ווייניק דערציילט מכּוח דעם דאָמינירנדיקן מיאַמי-ביטש אַרכיטעקטור-סטיל — „אַרט-דעקאָ‟. דער מאָדערניסטישער סטיל, וואָס שטרײַכט אונטער סימעטריע, און בולטע העלע קאָלירן, האָט געבליט אין מיאַמי-ביטש אין די 1920ער-1940ער יאָרן. ברײַער האָט געוויזן ווי ענלעך איז ער געווען צו דעם באַוהאַוס-סטיל, וואָס איז גלײַכצײַטיק געווען פֿאַרשפּרייט אין דער יונגער שטאָט תּל-אָבֿיבֿ.

די ייִדן פֿלעגן אַמאָל זײַן די אייגנטימער פֿון אַ סך האָטעלן און רעסטאָראַנען אין מיאַמי-ביטש, און עד-היום זענען זיי צווישן די גרעסטע גרונט-סוחרים דאָ. מען קען נאָך הײַנט געפֿינען האָטעלן מיט אַזעלכע נעמען ווי „ברוקלין‟, וווּ די בעלי-בתּים זענען געווען ברוקלינער ייִדן; אָדער „דער לאָרד באַלפֿור האָטעל‟ אויפֿן נאָמען פֿונעם בריטישן אויסערן-מיניסטער, וואָס האָט די ייִדן צוגעזאָגט דעם שטח פֿון פּאַלעסטינע. מע האָט אין דעם האָטעל געמאַכט לעצטנס אַ ברייטן רעמאָנט, און צוליב דער נײַער שיינער דעקאָראַציע, האָט מען פֿאַרשמירט אויף די קרעם-קאָליריקע ווענט אַ שלל קאָמישע ציטאַטן פֿון באַלפֿור און טשערטשיל.

דער מער אינטערעסאַנטער טייל פֿונעם טור איז פֿאַרבונדן מיט די רעסטאָראַנען. די אַמאָליקע גאַסטראָנאָמישע סצענע איז אויך באַשריבן געוואָרן פֿון איגערן:

„כּשר‟־שילדן אויף די גאַסן —
אַפּעלירן צו די מאַסן:
רופֿן, וועקן, שרײַען הויך —
ייִדן, כּשרות, ראָסל-יויך!
גולאַש, צימעס, בלינצעס, קניש,
קישקע, שטרודל, געפֿילטע פֿיש!
וואָס מ’וויל נאָר, קאָן מען קריגן:
מילך פֿון ניס, און מילך פֿון ציגן.
טראָפּיש-פֿרוכטן, נאַשערײַען;
סײַ צום טרינקען, סײַ צום קײַען.
ס’איז „קוני-אײַלענד‟: טאַ-ראַ-ראַם!
מיטן ייִדישן בים-באַם!

אָבער נישט געקוקט אויף איגערס „כּשר‟־שילדן, איז פּינקטלעכער די שורה: „וואָס מ’וויל נאָר, קאָן מען קריגן‟. למשל, דווקא איינער פֿון די באַרימטסטע ים-שרצים רעסטאָראַנען אין מיאַמי-ביטש, הייסט Joe’s Stone Crab, אויף דער וואַשינגטאָן עוועניו, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין 1913 דורך אַ פּאָרפֿאָלק ייִדן פֿון אַונגערישן אָפּשטאַם, דזשאָ און דזשעני ווײַס. דער רעסטאָראַן שטייט נאָך הײַנט מיט אַ גרויסער הצלחה, באַרימט פֿאַר אירע געשמאַקע [געפֿילטע?] קראַבן.

וועגן דער אַמאָליקער ייִדיש-קולטור האָט ברײַער ווייניק געהאַט וואָס צו זאָגן. אָבער ער האָט יאָ דערמאָנט דעם היגן „אַרבעטער-רינג‟, די ייִדישע צײַטונגען און דעם ייִדישן טעאַטער פֿון מיאַמי-ביטש אויף וואַשינגטאָן עוועניו, וואָס פֿלעגט הייסן, „סינעמאַ טעאַטער‟. הײַנט, אינעם זעלביקן טעאַטער-זאַל, געפֿינט זיך דער בלוזטאַנץ-קלוב „מאַדאָנאַ‟. אָבער אפֿשר, אויב מע וועט אַמאָל לאָזן צעקראַצן די ווענט פֿון אָט דעם נאַכטקלוב, וועט מען אויף זיי אַנטדעקן די סימנים פֿון דעם אַמאָליקן טעאַטער.