אַמעריקאַנער ייִדישע וויכּוחים אין 30 יאָר אַרום

American Jewish Conflicts 30 Years from Now

Max Gershman

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published January 09, 2015, issue of January 23, 2015.

לעצטנס, האַלט איך אין לייענען אַן אַלטע אַנטאָלאָגיע פֿון פֿאַנטאַסטישע געשיכטעס. צוליב דעם, וואָס אַ סך פֿון די דערציילונגען קומען פֿאָר דווקא הײַנט, אָדער בעסער געזאָגט, אינעם „הײַנט‟, וואָס די מחברים האָבן אַ מאָל זיך פֿאָרגעשטעלט, קען מען פֿאַרגלײַכן די פֿאָרויסזאָגונגען פֿון 30 יאָר צוריק מיט דער הײַנטיקער ווירקלעכקייט. ס׳איז גאַנץ טשיקאַווע צו זען, וועגן וואָס האָבן די מחברים ריכטיק נבֿיאות געזאָגט און פֿון וואָסערע פּראָגנאָזן האָט זיך אַרויסגעלאָזט אַ בוידעם.

איך דערמאָן די אַנטאָלאָגיע ניט בלויז ווײַל זי האָט טיילווײַז אינספּירירט דעם דאָזיקן אַרטיקל, נאָר אויך ווײַל ס׳איז כּדאַי צו דערמאָנען, אַז דאָס פּרובירן צו זאָגן נבֿיאות איז שטענדיק אַ צווייפֿלהאַפֿטיקער פּראָיעקט. אין דער אַנטאָלאָגיע האָט קיינער, למשל, ניט פֿאָרויסגעזען די אינטערנעץ און די מאָביל־טעלאָפֿאָנען - די סאַמע־וויכטיקסטע טעכנאָלאָגישע אַנטוויקלונגען פֿון די לעצטע 50 יאָר. אויב אַזעלכע גרויסע פֿוטוריסטן האָבן דאָס ניט געקענט פֿאָרויסזען, איז מיר קלאָר, אַז מײַנע אייגענע פּראָגנאָזן וועלן זיכער ניט אַלע טרעפֿן צום פּינטל. פֿון דעסטוועגן, האַלט איך, אַז ס׳איז סײַ ווי סײַ כּדאַי צו פּרובירן.

בקיצור, צוליב דעם, וואָס דאָס אַמפּערן זיך איז פֿון קדמונים אָן אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער ייִדישער קולטור, האַלט איך, אַז ס׳איז כּדאַי צו פּרובירן פֿאָרויסצוזען, וועגן וואָס מיר, די אַמעריקאַנער ייִדן, וועלן זיך קריגן צווישן זיך אין 30 יאָר אַרום. דערצו וועל איך פּרובירן מסביר זײַן, פֿאַר וואָס איך האַלט, אַז יעדע טעמע וועט אַרויסרופֿן אַ וויכטיקן וויכּוח.

1: מדינת־ישׂראל

נו, אַז די אַמעריקאַנער ייִדן וועלן זיך קריגן צווישן זיך אַרום דעם ייִדישן לאַנד אין 30 יאָר אַרום, איז בײַ קײנעם קיין חידוש ניט. ס׳איז באמת אַ באַשײַמפּערלעכע טעמע אויסצוקלײַבן, ווײַל מע שלאָגט זיך שוין על־חטא וועגן פֿאַרשידענע ענינים, וואָס האָבן צו טאָן מיט מדינת־ישׂראל. וויכטיק, אָבער, איז אויך צו דערמאָנען, אַז ביז די שפּעטערע 1990ער יאָרן זענען די אינערלעכע קריגערײַען בײַ אונדז אויף דער טעמע ניט געווען אַזוי אָנגעשטרענגט ווי הײַנט; דער דאָזיקער ענין איז אַפֿילו ניט געווען צווישן די סאַמע וויכטיקסטע אויפֿן סדר־היום. איז, ס׳וואָלט אויך ניט געווען אויסטערליש צו מיינען, אַז מיר זענען איצט אין סאַמע שפּיץ פֿונעם וויכּוח, און אַז די סיטואַציע וועט זיך גיך לייזן.

ליידער האַלט איך, אַז דער מצבֿ וועט זיך נאָך פֿאַרערגערן, ווײַל אין אַ פּאָר עיקרדיקע אַספּעקטן גייען הײַנט די אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקער געזעלשאַפֿטן אין באַזונדערע אידעאָלאָגישע און קולטורעלע ריכטונגען.

די פֿאַראייניקטע שטאַטן ווערט אַלץ מער און מער מולטיקולטורעל, און מענטשן פֿון פֿאַרשידענע ראַסעס און רעליגיעס שפּילן וואָס אַ מאָל אַ גרעסערע ראָלע אין דער עפֿנטלעכער קולטור. כאָטש ס׳בלײַבט נאָך אין אַמעריקע טאַקע ראַסיזם, לערנט מען די יונגע אַמעריקאַנער צו באַטראַכטן זייער לאַנד, ווי אַ לאַנד פֿאַר אַלעמען; די אַמעריקאַנער שטרעבן, כאָטש טעאָרעטיש, צו זײַן אַ געזעלשאַפֿט פֿון מענטשן, וואָס קומען פֿון אַלע ראַסעס און גלויבנס.

אין דער זעלביקער צײַט, גייט מדינת־ישׂראל אין דער פֿאַרקערטער ריכטונג. הגם זי איז שטענדיק געווען אַ „ייִדישע מדינה‟, האָט דאָרטן געהערשט אַן אָפֿיציעלע טאָלעראַנץ פֿאַר מינדערהייטן. לעצטנס, האָבן פֿאַרשידענע פּראָמינענטע פּאָליטיקער, בראָש מיטן פּרעמיער בנימין נתניהו, אָבער, אָנגעהויבן בולט אָנצוּווײַזן, אַז מע וויל, דאָס לאַנד זאָל זײַן ניט בלויז אַ לאַנד פֿאַר ייִדן, וווּ אויך אַנדערע פֿעלקער קענען וווינען מיט גלײַכע דעמאָקראַטישע רעכט, נאָר אַ לאַנד, אין וועלכן בלויז די ייִדן זענען פֿולע בירגער. אַזעלכע געזעץ־פּראָיעקטן ווערן שטאַרק קריטיקירט דורך די אַמעריקאַנער ייִדן און אַפֿילו דורך די גרעסטע אַמעריקאַנער ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, וואָס זאָגן כּמעט קיינמאָל גאָרניט, וואָס שטימט ניט מיט דער מיינונג פֿון ישׂראלס רעגירונג. פֿון דער אַנדערער זײַט, שטיצן ס׳רובֿ ישׂראלים, און בפֿרט ס׳רובֿ יונגע ישׂראלים, אַזאַ שיטה. אַן אַנומלטיקע אַנקעטע פֿון יונגע ייִדישע ישׂראלים האָט געוויזן, אַז אַ מערהייט פֿון זיי וויל אַפֿילו ניט קומען אין באַריר מיט ניט־ייִדן אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן. דאָס הייסט, אַז אין דער זעלביקער צײַט וואָס די ישׂראלדיקע געזעלשאַפֿט ווערט אַלץ מער און מער סעגרעגירט, ווערט אַמעריקע אַלץ מער און מער פֿאַרשידנאַרטיק.

עס גייט אָבער די רייד ניט בלויז וועגן די רעכט פֿון מינדערהייטן. ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן זענען ניט אָרטאָדאָקסיש, אָבער אין מדינת־ישׂראל האַלטן די אָרטאָדאָקסן אַ מאָנאָפּאָל איבער אַלע אַספּעקטן פֿונעם רעליגיעזן לעבן. דערפֿאַר וועלן אַזעלכע ענינים ווי צי מעגן פֿרויען דאַוונען מיט טליתים אָדער צוזאַמען מיט מענער בײַם „כּותל־מערבֿי‟, צי אַ קאָנסערוואַטיווער רבֿ מעג דינען ווי אַ מסדר־קידושין, און וואָס פֿאַר אַ מין גיור זאָל דאָס לאַנד אָננעמען, בלײַבן שטענדיק ווי אַ ביין אין האַלדז די באַציִונגען צווישן ישׂראלים און אַמעריקאַנער ייִדן; בפֿרט, ווען מע נעמט אין באַטראַכט, אַז די אַמעריקאַנער ייִדן ווערן וואָס מער ליבעראַל און וואָס מער פֿאַרשידנאַרטיק צוליב די אַלע געמישטע חתונות, און די ישׂראלים - אַלץ פֿרימער מיט יעדן יאָר, צוליב דעם וווּקס פֿון דער אָרטאָדאָקסישער באַפֿעלקערונג. מיט איין וואָרט, סיבות פֿון קאָנפֿליקטן וועלן ליידער, ניט אויספֿעלן.

2: ברית־מילה

אויב מדינת־ישׂראל איז אַ באַשײַמפּערלעכער אויסקלײַב, איז די פּראָבלעם פֿון ברית־מילה קוים אַרויף אויפֿן סדר־היום בײַ די אַמעריקאַנער ייִדן. ניט געקוקט אויף דעם, מיין איך, אַז ס׳וועט אין גיכן אויסברעכן אַ הייסער וויכּוח.

די אָפּאָזיציע מצד געוויסע ייִדן צו ברית־מילה האָט שוין אַ 2,500־יאָריקע געשיכטע. די חשמונאים האָבן בעת זייער אויפֿשטאַנד דערהרגעט אַ סך ייִדן, צוליב דעם, וואָס זיי האָבן זיך אָפּגעזאָגט צו מלען זייערע זין. אין די 1800ער יאָרן האָבן אַ סך דײַטשיש-רעדנדיקע ייִדן ניט געהאַלטן פֿונעם מינהג; טעאָדער הערצל, למשל, האָט אים עפֿנטלעך פֿאַרדאַמט. אין פּוילן האָבן געוויסע ייִדישע שרײַבער, בראָש מיט שלום אַש, אַטאַקירט ברית־מילה אין 1913 אין דער ייִדישער פּרעסע. איז עס באמת ניט קיין נײַע דערשײַנונג.

אין אַמעריקע, אָבער, איז דער מצבֿ גאַנץ אַנדערש; שוין 120 יאָר ווערן ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִנגעלעך געמלט צוליב מעדיצינישע, אָדער בעסער געזאָגט, קאָסמעטישע סיבות. צו מלען אַ זון איז אַ נאָרמאַלער טייל פֿונעם אַמעריקאַנער לעבנס־שטייגער: דעריבער פֿלעגן ניט קיין סך פֿרײַע און רעפֿאָרמער ייִדן צו פֿיל טראַכטן וועגן דעם.

די לעצטע 15 יאָר, אָבער, האָבן ניט ווייניק אַמעריקאַנער זיך אַנטקעגנגעשטעלט דער אָפּעראַציע, ווי אַ רוטינער מעדיצינישער מיטל. זיי האַלטן, אַז ס׳איז פּשוט ניטאָ קיין שׂכלדיקע מעדיצינישע סיבֿה, אָפּצונעמען בײַ אַ נײַ־געבוירן קינד אַ טייל פֿון זײַן אבֿר. אַ קליינע, אָבער וואַקסנדיקע צאָל אַמעריקאַנער האַלטן אויך, אַז די פּראָצעדור בכלל איז עובֿר אויף די מענטשלעכע רעכט פֿונעם קינד, ווײַל עס גיט אים ניט קיין מעגלעכקייט צו באַשטימען דעם גורל פֿונעם אייגענעם קערפּער. אַזאַ מיינונג איז הײַנט אַ מאַרגינעלע, אָבער זי ווערט מער און מער פֿאַרשפּרייט. מע הערט הײַנט פֿון אַ סך מער מענער, טענות צו דעם, הלמאי מע האָט זיי געמלט; זיי האַלטן, אַז די פּראָצעדור טראָגט מיט זיך נעגאַטיווע סעקסועלע בײַ־עפֿעקטן.

די פֿרומע ייִדן וועלן, פֿאַרשטייט זיך, ניט אויפֿהערן ווײַטער צו מלען זייערע זין אָבער געוויסע ליבעראַלע ייִדן וועלן אים אָפּוואַרפֿן צוליב נײַ־פֿאַרשפּרייטע עטישע פּרינציפּן. דערפֿאַר, וועט עס אַרויסרופֿן אַ הייסן וויכּוח אויף דער ייִדישער גאַס.

3: אָרעם אַקעגן רײַך

אין דער „אַלטער היים‟ זענען ס׳רובֿ ייִדן געווען אָרעמע בעל־מלאָכות, און נאָר אַ קליינער טייל איז געוואָרן רײַך. אין אַמעריקע איז דאָס בילד פּונקט פֿאַרקערט: די ייִדן אין אַמעריקע זענען די סאַמע רײַכטסע עטנישע אָדער רעליגיעזע גרופּע לויטן דורכשניטלעכן לוין. 46% פֿון די אַמעריקאַנער ייִדישער משפּחות פֿאַרדינען מער ווי 100,000 דאָלאַר אַ יאָר. די צאָל אָרעמע ייִדישע משפּחות, די וואָס פֿאַרדינען ווייניקער פֿון 30,000 דאָלאַר אַ יאָר, באַטרעפֿט בלויז 14% (אַקעגן אַ נאַציאָנאַלן דורכשניט פֿון 31%).

ס׳איז ניט קיין חידוש, וואָס אַ סך אַמעריקאַנער ייִדישע אינסטיטוציעס אַרבעטן לויטן פּרינציפּ, אַז מע קען באַצאָלן אַ סך געלט, כּדי אָנטיילצונעמען אין זייערע פּראָגראַמען. די ייִדישע טאָגשולן, למשל, מאָנען אָפֿט אַזוי פֿיל געלט ווי די אוניווערסיטעטן, און די זומער־לאַגערן מאָנען אַפֿילו נאָך מער, ווען מע רעכנט לויט די הוצאָות פֿון איין טאָג. עס קאָסט, געוויינטלעך, אַ סך געלט צו ווערן אַ מיטגליד פֿון אַ שיל.

די איצטיקע שפּאַלטונג צווישן אָרעם און רײַך פֿילט מען, אָבער, ניט בלויז צוליב דעם, וואָס אַ סך ייִדישע משפּחות קענען פּשוט זיך ניט פֿאַרגינען פֿינאַנציעל אָנטיילצונעמען אינעם אָרגאַניזירטן ייִדישן לעבן, נאָר אויך אין דער איצטיקער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור; אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן פֿון ניט פֿאַרמעגלעכע משפּחות פֿילן זיך פּשוט אָפּגעפֿרעמדט פֿון די רײַכערע ייִדן. אַפֿילו מיט די סאַמע בעסטע כּוונות פֿאַרשטייען ניט אַ סך מענטשן, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן אין די ניט־אָרעמע משפּחות (שוין אָפּגערעדט פֿון פֿאַרמעגלעכע היימען), ווי גרינג עס איז צו מאַכן אומבאַקוועם אַנדערע, וואָס שטאַמען ניט פֿון אַזעלכע משפּחות.

דער ענין ווערט אַלץ וויכטיקער צוליב דעם, וואָס די שפּאַלטונג צווישן אָרעם און רײַך ווערט אַלץ גרעסער אין אַמעריקע, און אַ סך קינדער, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן אינעם מיטעלן־קלאַס פֿאַלן איצט אַראָפּ צו די נידעריקע שטאַפּלען. די צאָל אָרעמע ייִדן וואַקסט אויך, צוליב דעם מעכטיקן צוווּקס פֿון די פֿרימסטע ייִדן, וואָס זייערע קהילות פֿאַרמאָגן צענדליקער טויזנטער אָרעמע משפּחות. די קומענדיקע יאָרן וועט מען ניט בלויז אַרומרעדן ווי אַזוי די אַמעריקאַנער ייִדישע אָרגאַניזאַציעס דאַרפֿן רעאַגירן אויף דער וואַקסנדיקער ייִדישער אָרעמקייט; די אַמעריקאַנער ייִדישע קולטור וועט אָדער זיך בײַטן, אָדער זי וועט ווערן אין גאַנצן צעשפּאָלטן צווישן אָרעם און רײַך. און מע וועט, ליידער, וועגן דעם אויך, פֿירן הייסע וויכּוחים.