ייִדיש־וועלט

ווער דאַרף אַ ייִדישע שול אין אַמעריקע?

Who Needs a Yiddish School in America?

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

ווען מע דערמאָנט הײַנט די וועלטלעכע ייִדישע שולן צווישן די יאָרן 1920 און 1970, שטעלט מען זיך פֿאָר, אַז זיי זענען אַלע געווען ענלעך. אין די „שלום־עליכם שולן‟, „אַרבעטער־רינג שולן‟, „פֿאַרבאַנד שולן‟ און די „אָרדן‟־שולן, האָט מען געלערנט די קינדער די ייִדישע שפּראַך, סעקולערע ייִדישע ליטעראַטור, געשיכטע און געזאַנג, בעת אין די תּלמוד־תּורות, האָט מען געגעבן די קינדער אַ רעליגיעזע דערציִונג.

דער אמת איז אָבער, אַז אינעם „שלום־עליכם אינסטיטוט‟ האָט יאָרן לאַנג געהערשט אַ וויכּוח וועגן דער ריכטונג וואָס זייערע שולן זאָלן גיין. די פֿירער, ד״ר שלמה סײַמאָן און לייבוש לעהרער — ביידע אָנגעזעענע פּעדאָגאָגן און שרײַבער — האָבן געפּריידיקט אַרײַנצונעמען טראַדיציאָנעלע עלעמענטן, אָבער אַ מאָל זענען זיי אַליין געווען אומזיכער ווי ווײַט מע זאָל גיין מיט דעם. אין 1942, למשל, האָט סײַמאָן שטאַרק קריטיקירט די ייִדישע צײַטונגען פֿאַר האָבן אָפּגעדרוקט אַ קול־קורא פֿון דער חב״ד באַוועגונג, זוכנדיק תּלמידים און פֿינאַנציעלע שטיצע. „מע דאַרף באַקעמפֿן דעם דאָזיקן קול־קורא,‟ האָט סײַמאָן דערקלערט.

לויט אַ סעריע האַנט־געשריבענע פּראָטאָקאָלן פֿון דער עקזעקוטיווע פֿונעם „שלום־עליכם פֿאָלק־אינסטיטוט‟ צווישן די יאָרן 1941 און 1948, זעט מען אָבער ווי שטאַרק דער חורבן האָט באַווירקט די וועלטלעכע שלום־עליכם שולן אײַנצופֿירן מער ייִדישע מנהגים און טראַדיציעס אינעם ייִדישן קלאַסצימער. די פּראָטאָקאָלן, געפֿירט דורכן פּראָטאָקאָל־סעקרעטאַר, אַבֿרהם שווייד, זענען זייער פֿאַרכאַפּנדיק, ווײַל זיי פֿאַרצייכענען נישט בלויז די ציפֿערן (וויפֿל שולן זענען געווען, וויפֿל תּלמידים, וויפֿל איז געווען דער שׂכר־לימוד, אאַז״וו) אָבער אויך די וויכּוחים וועגן דער ריכטונג וואָס די שולן זאָלן אָננעמען, אין אַ צײַט ווען ס׳רובֿ פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן האָבן געשטרעבט בלויז זיך צו אַסימילירן.

די פּראָטאָקאָלן זענען לעצטנס צונויפֿגעשטעלט געוואָרן פֿון שוויידס טאָכטער, געלע שווייד־פֿישמאַן, אַליין אַ לאַנג־יאָריקע לערערין אין די „שלום־עליכם שולן‟, און די דירעקטאָרין פֿון דער „זאַמלונג פֿון די וועלטלעכע ייִדישע שולן‟ אין סטאַנפֿאָרד־אוניווערסיטעט. איין קאָפּיע פֿון די פּראָטאָקאָלן וועט אין גיכן געשיקט ווערן צו דער זאַמלונג אין סטאַנפֿאָרד, אונטער „ספּעציעלע זאַמלונגען‟, און אַ צווייטער — אין ייִוואָ.

אין פֿאַרגלײַך מיט די סאָציאַליסטיש־געשטימטע אַרבעטער־רינג שולן, די ציוניסטישע פֿאַרבאַנד־שולן, און די „אָרדן‟־שולן, האָבן די שולן פֿונעם שלום־עליכם פֿאָלק־אינסטיטוט (און זײַן זומער־לאַגער, קעמפּ בויבעריק) געלייגט דעם טראָפּ אויף דער שאַפֿערישקייט פֿון ייִדישן פֿאָלק, און נישט באַטאָנט קיין שום פּאָליטישע ליניע אינעם קוריקולום פֿון די שולן.

במשך פֿון די 1940ער יאָרן האָבן די לערער און פֿאַרוואַלטער פֿון דער עקזעקוטיווע אָפֿט באַטאָנט דעם דוחק פֿון געלט און די ירידה פֿון תּלמידים אין די שולן. בעת אַ זיצונג אין אָקטאָבער 1941 האָט די לערערין אסתּר קאָדער געטענהט מיט טרערן אין די אויגן, אַז אַ סך ייִנגלעך נעמט מען אַרויס פֿון די שולן עטלעכע יאָר איידער זיי ווערן בר־מיצווה, כּדי זיי זאָלן זיך קענען לערנען לייענען תּורה און הפֿטרה. „מען האָט שוין מיט יאָרן צוריק וועגן דעם גערעדט, אָבער ס׳איז נאָך אַלץ ניטאָ אַ פּראָגראַם אין די ש״ע שולן פֿאַר אַ בר־מיצווה צערעמאָניע,‟ האָט קאָדער געזאָגט. „זאָל מען יאָ אָדער ניט אַרײַננעמען אַ ספֿר־תּורה אין די שולן?‟ אַזאַ שריט האָט אָבער, אַ פּנים, דעמאָלט נאָך אויסגעזען צו ראַדיקאַל פֿאַר דער פֿאַרוואַלטונג.

אַ פּראָמינענטער לערער, דוד בזשאָזשע, האָט אויך געהאַלטן, אַז די שולן זאָלן אָננעמען אַ מער טראַדיציאָנעלן כאַראַקטער, האָט ער פֿאָרגעלייגט, אַז מע זאָל דורכפֿירן אַ דריטן סדר, ווי אַ מיטל צוצוציִען נײַע משפּחות. אַ צווייטער פֿאַרוואַלטער, חבֿר טאַראַווסקי, האָט אָבער געענטפֿערט: „דער דריטער סדר איז אַן איבערבלײַב פֿונעם לינקן עלעמענט, און ס׳וועט אויך שטערן די פֿאָלקשולן, וואָס האָבן באַזונדערע פּסח־אונטערנעמונגען.‟

לייבוש לעהרער, דער דירעקטאָר און גײַסטיקער פֿירער פֿונעם „שלום־עליכם פֿאָלק אינסטיטוט‟ קעמפּ בויבעריק, און אַ שטיצער פֿון דער אידעע, אַז ייִדישקייט באַשטייט פֿון אַ גאַנצער פֿאָלק־קולטור, נישט בלויז אַ רעליגיע, האָט צוגעגעבן, אַז דער אויסדרוק „דריטער סדר‟ איז „ניט פּאַסיק פֿאַר אונדז, ייִדן. לאָמיר אָפּהיטן די עקזיסטירנדיקע יום־טובֿים, מיר דאַרפֿן ניט קיין נײַע.‟ דערבײַ האָט ער פֿאָרגעשלאָגן אָרגאַניזירן אַ צווייטן סדר, אָדער אַ קאָנצערט אינעם גײַסט פֿון פּסח.

לעהרערס באַמיִונגען אַרײַנצוברענגען די ייִדישע טראַדיציעס אויף אַ סימבאָלישן (נישט רעליגיעזן) אופֿן האָבן אָבער אַ מאָל צעטומלט געוויסע סעקולערע פֿאַרוואַלטער. ווען דער אינסטיטוט האָט, למשל, באַשלאָסן אײַנצופֿירן עונג־שבת פֿײַערונגען פֿרײַטיק־צו־נאַכטס, וואָס האָבן, אַ פּנים, צוגעצויגן אַ ממשותדיקן עולם, און דערבײַ דערהויבן די שטימונג בכלל, האָט איין פֿאַרוואַלטער געפֿרעגט: „אָבער פֿאַר וואָס איז ניט דערלויבט צו אַפּלאָדירן פֿרײַטיק אָוונטן?‟ לעהרער האָט, אויף זײַן רויִקן, פּעדאַגאָגישן אופֿן, געענטפֿערט: „אין טעאַטער אַפּלאָדירט מען ווײַל דער פּובליקום באַטייליקט זיך ניט אין דער פֿאָרשטעלונג; בלויז די אַקטיאָרן זענען וויכטיק. אָבער אין אַ פּלאַץ וווּ דער עיקר איז פֿײַערלעכקייט, וווּ אַלע באַטייליקן זיך, און דער חזן איז בלויז דער שליח־ציבור, ברענגען די אַפּלאָדיסמענטן אַרײַן אַ ניט־געוווּנטשענעם גײַסט.‟

איין מאָל האָט געטראָפֿן, אַז אַ ייִד איז בעת אַן עונג־שבת צוגעגאַנגען צו די אָנגצונדענע שבת־ליכט און געניצט דעם פֿלאַם אָנצוצינדן זײַן פּאַפּיראָס. דער אַקט האָט אַרויסגערופֿן אַ גרויסן פּראָטעסט אויף דער קומעדיקער זיצונג פֿון דער עקזעקוטיווע, און דער פּראָטאָקאָל־סעקרעטאַר, אַבֿרהם שווייד (אַליין אַ געוועזענער ישיבֿה־בחור און אַ טראַדיציאָנעל־געשטימטער ייִד) האָט עס אויך פֿאַרדאַמט, סײַ בעל־פּה אויף דער זיצונג, סײַ בכּתבֿ אינעם פּראָטאָקאָל — אַ שריט וואָס האָט אַליין אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט בײַ אַ טייל פֿון דער עקזעקוטיווע.

דערווײַל האָבן די שרעקלעכע ידיעות וועגן די נאַציסטישע אַקציעס אין אייראָפּע געהאָנגען ווי אַ פֿינצטערער כמאַרע איבער די ייִדן אין אַמעריקע, אַרײַנגערעכנט די דערציִער פֿונעם „שלום־עליכם אינסטיטוט‟. אין מאַרץ 1943 האָט דער אינסטיטוט געשיקט אַ דעלעגאַציע פֿון 50 תּלמידים קיין וואַשינגטאָן, כּדי צו פּראָטעסטירן קעגן די רדיפֿות פֿון די ייִדן אין נאַצי־אָקופּירטע לענדער, און בײַם אָנהייב פֿון דער זיצונג פֿונעם 5טן יוני, האָט דער פֿאָרזיצער דערקלערט: „מיר באַוויינען אונדזערע מאַרטירער.‟

הגם די שול־טוער און לערער האָבן אָפֿט אויסגעדריקט דאָס געפֿיל, אַז די עלטערן פֿון די תּלמידים שאַצן נישט אָפּ די שווערע אַרבעט וואָס זיי לייגן אַרײַן, האָט אין 1943 אַ געוועזענער תּלמיד פֿון שול 34, וועלכער האָט דעמאָלט געדינט ווי אַ סאָלדאַט אין דער אַמעריקאַנער אַרמיי, צוגעשיקט דעם „שלום־עליכם אינסטיטוט‟ אַ בײַשטײַער, באַדאַנקענדיק זײַנע לערער פֿאַר דער פֿײַנער דערציִונג וואָס מע האָט אים געגעבן. די פֿאַרוואַלטונג פֿון דער עקזעקוטיווע האָט זיך דערפֿרייט און אַרויסגעלאָזט אַ מעלדונג, אַז די לערער און עלטערן, זאָלן גלײַך צושיקן די אַדרעסן פֿון געוועזענע תּלמידים, וועלכע דינען אין אַרמיי, און מע וועט זיי אָפּדרוקן אינעם יאָרבוך.

די פֿרויען־אָרגאַניזאַציע פֿונעם „שלום־עליכם אינסטיטוט‟ איז אין יענע יאָרן אויך געוואָרן זייער אַקטיוו. אונטער דער פֿירערשאַפֿט פֿון שׂרה ליבערט, האָבן די פֿרויען געשאַפֿן איבער $1,000 (אַ גרויסע סומע אין יענע טעג, בפֿרט פֿאַר די משפּחות אין די ש״ע שולן, וועלכע זענען געוויינטלעך געווען גאַנץ אָרעם) פֿאַר אַ רעטונג־פֿאָנד פֿאַר אייראָפּעיִשע קינדער, און זיי האָבן אויך געזאַמלט $2,000 פֿאַר דער ציוניסטישער אָרגאַניזאַציע „פּיאָנערן־פֿרויען‟.

דעם 22סטן פֿעברואַר 1943 האָבן די תּלמידים און לערער פֿון די ש״ע שולן זיך באַטייליקט אין אַ פּראָטעסט־פֿאַרזאַמלונג קעגן דעם „ווײַסן פּאַפּיר‟, אַ בריטישע אַקציע פֿון 1939, וואָס האָט שטאַרק באַגרענעצט די ייִדישע אימיגראַציע קיין פּאַלעסטינע אונטערן בריטישן מאַנדאַט, און דערבײַ פֿאַרשלאָסן די מעגלעכקייט פֿון אַ מקום־מיקלט פֿאַר די ייִדישע פּליטים פֿונעם נאַצי־גיהנום.

די געשעענישן אין אייראָפּע האָבן בײַ אַ גרויסן טייל פֿון די לערער און פֿאַרוואַלטער אַרויסגערופֿן אַ פֿאַרלאַנג צו פֿאַרשטאַרקן דעם טראַדיציאָנעלן עלעמענט אינעם קוריקולום. אַבֿרהם מענעס, אַ חשובֿער ייִדישער שרײַבער און לערער פֿון דער מיטלשול, וועלכער האָט אָפֿט קריטיקירט לעהרערס „סימבאָלישן‟ צוגאַנג צו טראַדיציע, האָט בעת אַ זיצונג אין יוני 1944, דערקלערט: „מע דאַרף אויסבעסערן די סיסטעם פֿון לערנען אין די שולן. אָנהייבן דאַרף מען מיט די צען געבאָט און שמע ישׂראל, אַלס סימבאָל פֿון קידוש־השם און אונדזערע עטישע ווערטן.‟ ער האָט געטענהט, אַז ס׳איז נישט גענוג אויפֿצוהענגען בילדער פֿון די שרײַבער י. ל. פּרץ, אַבֿרהם רייזען און שלום־עליכם, נאָר אויך פֿון ייִדישע פּערזענלעכקייטן במשך פֿון דער לאַנגער ייִדישער געשיכטע. ער האָט אויך פּראָטעסטירט קעגן געוויסע לערן־ביכלעך, וואָס האָבן געגעבן אָנצוהערן, אַז בײַ פֿרומע ייִדן זענען שבת און יום־טובֿ געווען „פֿינצטערע טעג‟.

בזשאָזשע האָט באַמערקט, אַז די ישיבֿות צעשפּרייטן זיך איבערן לאַנד, בעת די ייִדישע שולן ווערן פֿאַרנאַכלעסיקט. „מיר דאַרפֿן אַנטוויקלען אַ דור, וואָס זאָל פֿאָרזעצן די אידעאַלן פֿון די פֿאָלקשולן, אַז די שולקינדער זאָלן זײַן אונדזערע קולטור־טרעגער.‟ לעהרער האָט אויף דעם געענטפֿערט, אַז דער ייִדישער בילדונג-קאָמיטעט (JEC) ראַנגלט זיך מיט דער זעלבער פּראָבלעם מיט די תּלמוד־תּורות. „אין די ייִנגערע קלאַסן פֿאַלן די קינדער אַוועק ווײַל אין גאַס איז זיי בעסער ווי אין שול. די חבֿרים זייערע רעדן זיי אָפּ פֿון לערנען,‟ האָט לעהרער באַטאָנט.

אַ צאָל פֿאַרוואַלטער און לערער האָבן געטענהט, אַז די סיבה פֿאַר וואָס די עלטערן פֿאַרשרײַבן נישט זייערע קינדער אין די שולן, איז נישט בלויז צוליב אַ גלײַכגילט צו ייִדישקייט, אָבער אויך צוליב דעם אויסזען פֿון די שולן. אַ טייל קלאַסן האָבן זיך געטראָפֿן אין קעלערן אָדער אין ליידיקע קראָמען, און געוויסע לערער האָבן געטענהט, אַז די צימערן זענען צו קליין. אין יוני 1944 האָט מען געמאָלדן, אַז די JEC וועט גיבן דעם שלום־עליכם אינסטיטוט געלט און מעבל צו פֿאַרשענערן די לאָקאַלן.

אין סעפּטעמבער 1944 האָט דער לערער, לייבוש שפּיטאָלניק, געבעטן, אַז מע זאָל דורכפֿירן אַ געלט־זאַמלונג פֿאַר די ייִדישע קינדער וואָס זענען שוין, און די וואָס דאַרפֿן נאָך געראַטעוועט ווערן פֿונעם נאַצי־גיהנום. „די פֿרויען־אָרגאַניזאַציע האָט שוין געשאַפֿן $3,000, אָבער דאָס איז ווײַט ניט גענוג,‟ האָט שפּיטאָלניק באַטאָנט.

וואָס ערגער עס זענען געוואָרן די ידיעות פֿון אייראָפּע, אַלץ מער האָבן געוויסע פֿאַרוואַלטער אָנגעהויבן באַטראַכטן ארץ־ישׂראל ווי אַ מקום־מיקלט פֿאַר די ייִדישע פּליטים. אין עטלעכע שולן האָט מען דורכגעפֿירט אַן עקספּערימענט צו לערנען העברעיִש אינעם לעצטן יאָר, כּדי די תּלמידים זאָלן קאָנען כאָטש איבערלייענען אַ העברעיִשן טעקסט. אַ צאָל פֿאַרוואַלטער זענען אָבער נישט געווען צופֿרידן מיט דעם אײַנפֿאַל.

בזשאָזשע איז געווען איינער פֿון יענע קריטיקער. „וועלכע ייִדישע לימודים וועלן מיר איצט דאַרפֿן איבערהיפּן צו האָבן צײַט פֿאַר העברעיִש?‟ האָט ער געפֿרעגט.

אין דער זעלבער צײַט האָט ד״ר סײַמאָן אָנגעהויבן פּריידיקן, אַז מע דאַרף אין דער מיטלשול לערנען תּנ״ך — יהושע, שופֿטים, שמואל, אַפֿילו אויב מע דאַרף אָפּשאַפֿן אַנדערע לימודים. „אַנדערש איז עס ניט קיין ייִדישע מיטלשול,‟ האָט ער באַמערקט, און דערבײַ צוגעגעבן אַן אומגעריכטן שפּיץ: „לערנען יחזקאל איז וויכטיקער ווי לייענען לייוויק.‟

בזשאָזשע און לעהרער האָבן זיך דעמאָלט צעווערטלט, בפֿרט וואָס שייך דער דערציִונג אין קעמפּ בויבעריק, וואָס בזשאָזשע האָט געהאַלטן, אַז ס׳איז אַ סך צו שוואַך. „מע רעדט ניט ייִדיש אין קעמפּ. זה לא הדרך!‟ האָט בזשאָזשע אויסגערופֿן.

„אמת, די קינדער אין בויבעריק רעדן ניט קיין ייִדיש, ווײַל 30% פֿון די קעמפּערס קענען עס נישט,‟ האָט לעהרער געענטפֿערט. „אָבער ס׳איז פֿאָרט גלײַכער צו רעדן אין ענגליש וועגן ייִדישקייט, ווי צו רעדן אין ייִדיש וועגן סאַקאָ און וואַנסעטי.‟ סאַקאָ און ווינסעטי זענען געווען איטאַליענישע אַנאַרכיסטן־פֿאַרברעכער, וואָס אַ צאָל לינק־געשטימטע ייִדן האָבן דעמאָלט באַטראַכט פֿאַר העלדן.

ביז איצט האָבן די פֿאַרוואַלטער און לערער געטענהט, אַז די קליינע צאָל קינדער אין די שולן איז אַ רעזולטאַט פֿון דעם, וואָס די עלטערן זענען גלײַכגילטיק צו ייִדישקייט, אָבער אין אַפּריל 1945 איז פֿאָרגעקומען אַ גאָר נײַע דערשײַנונג: אינעם פֿאָרשול־קלאַס פֿון דער שול 34, וואָס האָט זיך געטראָפֿן אויך שבת, האָט מען זעקס קינדער פֿון דער פֿאָרשול אַרויסגענומען, ווײַל די עלטערן האָבן פֿאַרלאַנגט, אַז מע זאָל ניט צייכענען אום שבת.

די ידיעה, אַז מע האָט פֿאַרלוירן די קינדער וואָס זייערע עלטערן האָבן דווקא געהיט שבת, האָט אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט בײַ דער קומעדיקער זיצונג פֿון דער פֿאַרוואַלטונג. „די שלום־עליכם שולן האָבן טאַקע ווייניק ייִדישן אינהאַלט,‟ האָט איין פֿאַרוואַלטער, קעסלער, געזאָגט. מיט עטלעכע חדשים שפּעטער האָט מען געמאָלדן, אַז דער נײַער העברעיִש־לימוד איז געווען „זייער דערפֿאָלגרײַך‟, אַז די קינדער אין לעצטן יאָר פֿון פֿאָלקשול האָבן איצט געקענט פֿאַרשטיין אַ טעקסט פֿון מדרש און אויך אַ סך לשון־קודשדיק ווערטער, וואָס ווערן געניצט אין ייִדיש. דער פֿאָרזיצער פֿון דער עקזעקוטיווע, חבֿר גודלמאַן, האָט באַמערקט, אַז אַ צאָל עלטערן פֿאַרלאַנגען שוין אויך, אַז מע זאָל לערנען זייערע קינדער אויף בר־ און בת־מיצווה, און חבֿר ליפֿשיץ האָט פֿאָרגעלייגט, אַז מע זאָל לערנען העברעיִש שוין אין פֿערטן זמן אָן. „רעליגיע איז אַ רעזערוווּאַר פֿון דער ייִדישער קולטור,‟ האָט ער געזאָגט.

שפּיטאָלניק האָט פֿאַרלאַנגט מע זאָל נישט בלויז לערנען די קינדער ווי צו לייענען די הפֿטורה אָבער אויך ווי צו לייגן תּפֿילין. „פֿאַר וואָס ניט לערנען ייִדישע ייִנגלעך דעם שמע ישראל, ווי די ייִדן וועלכע זענען אומגעקומען על קידוש השם מיט די דאָזיקע הייליקע ווערטער אויף זייערע ליפּן?‟ האָט ער געפֿרעגט.

די דעבאַטע וועגן בר־מיצווה צערעמאָניעס האָט זיך געצויגן ביז 11:30 בײַ נאַכט, ווען מע האָט באַשלאָסן איבערצוגעבן דעם ענין צו דער פּעדאַגאָגישער קאָמיסיע. די קאָמיסיע האָט אין גיכן געמאָלדן, אַז זי וועט אויסאַרבעטן אַ צערעמאָניאַל פֿאַר בר־ און בת־מיצווה אין די שולן, און אויב די עלטערן פֿאַרלאַנגען אַ טראַדיציאָנעלע בר־מיצווה וועלן די לערער זיי אַרויסהעלפֿן.

אַ ווענדפּונקט אין דעם גאַנצן ענין איז פֿאָרגעקומען אין 1946, ווען ד״ר סײַמאָן האָט באַשלאָסן, אַז צום ערשטן מאָל, וועט זײַן שול, שול 15, אויף יוטיקאַ־עוועניו אין ברוקלין, בויען אַ סוכּה. דעם 13טן אָקטאָבער האָט ער, שטייענדיק אין דער סוכּה, דערקלערט: „רבותי! הײַנט צאָל איך אײַך אַ טייל פֿון דעם וועקסל וואָס איך האָב געחתמעט. ווען איר האָט פֿאַר מיר צוגעגרייט דעם באַנקעט, געדענקט איר אפֿשר אַז מע האָט געזאָגט: ׳יאָ, סײַמאָן האָט אַמאָל גערעדט וועגן ייִדישע קהילות, וועגן מאַכן די ייִדישע שול אַ בית־הכנסת. לאָמיר אים קויפֿן אַ הויז און זען וואָס ער וועט קאָנען אויפֿטאָן׳.

„הײַנט באַצאָל איך אַ טייל פֿון דעם צוזאָג. מיר האָבן פֿאַר אײַך געבויט אַ סוכּה… יאָרן און יאָרן האָבן מיר, די פֿירער, געפּריידיקט אָפּרײַסן זיך פֿון עבֿר. פּראָגרעס איז בײַ אונדז געווען אַ סינאָנים מיט פֿאַרלייקענען אונדזער ייִדישע טראַדיציע. מיר האָבן זיך באַפֿרײַט פֿון אַלץ און מיר זענען געבליבן שטיין נאַקעט… מיר זענען געוואָרן ייִדן וואָס זענען ניט קיין ייִדן. פֿאַר אונדז וואָלט עס נאָך ניט געווען אַזוי שרעקלעך, מיר האָבן נאָך זכרונות, אײַנגעזאַפּטע טראַדיציעס, אָבער וואָס זאָלן מיר איבערגעבן אונדזערע קינדער?

„און אונדז אַלעמען איז אויך קאַלט אויף דער נשמה. מיר קאָנען ניט אָננעמען דאָס אַלטע, און מיר אַליין האָבן ניט געשאַפֿן קיין נײַעס. ס׳איז שווער צו באַנעמען אַז אין דער לאָזונג ׳צוריק צו דער טראַדיציע׳ איז פֿאַראַן מער רעבעלעשקייט, מער רעוואָלוציאָנערישקייט ווי אין דעם אַנטלויפֿן. עס פֿאָדערט מוט און שעפֿערישקייט צוריקנעמען טראַדיציע און איבערשאַפֿן זי, גאַנץ מאַכן אונדזער לעבן, צוריק ברענגען אונדזערע קינדער…‟

און דאָ האָט סײַמאָן אָנגעהויבן דערקלערן די געשיכטע פֿונעם אור־אַלטן יום־טובֿ, ציטירנדיק פּסוקים פֿון דער תּורה, אַז כאָטש סוכּות איז לכתּחילה געפּראַוועט געוואָרן ווי אַ נאַטור־פֿײַערונג, „רעדט זיך אין ויקרא כג וועגן יום־טובֿ באריכות, ווערט שוין דער יום־טובֿ פֿאַרבונדן מיט יציאת־מצרים. אין סוכּות זאָלט איר זיצן זיבן טעג, כּדי אונדזערע דור־דורות זאָלן וויסן, אַז אין בײַדלעך האָב איך געמאַכט זיצן די קינדער פֿון ישׂראל, ווען איך האָב אים אַרויסגעצויגן פֿון לאַנד מצרים.‟

דער פֿאַקט, וואָס „שלום עליכם שול 15‟ האָט אויפֿגעשטעלט אַ סוכּה, און די לומדישע ווערטער פֿון ד״ר סײַמאָן שטייענדיק אין דער סוכּה, איז געווען אַ בולטער סימן — סײַ פֿאַר די אַנדערע סעקולערע ייִדישע שול־נעצן, סײַ פֿאַר די פֿאַרוואַלטער, לערער און משפּחות פֿון די „שלום־עליכם שולן‟ אַליין — אַז ד״ר סײַמאָן וואַרפֿט אָפּ דעם פֿרײַען, פּראָגרעסיוון צוגאַנג פֿון דער וועלטלעכער ייִדישקייט, און וועט מער נישט דערציִען קינדער בלויז דורך „סימבאָלישע‟ טראַדיציעס, נאָר טאַקע דורך אויסלעבן זיך טאָג־טעגלעך אויף אַ טראַדיציאָנעלן ייִדישן שטייגער.

אָבער בײַ ס׳רובֿ פֿון די לערער און פֿאַרוואַלטער, אַפֿילו די טראַדיציאָנעל־געשטימטע ווי פֿרוי קאָדער, חבֿר שפּיטאָלניק (און שפּעטער — דער פּרינציפּאַל פֿון שלום־עליכם שול 21, משה גאָלדשטיין), איז ד״ר סײַמאָנס נײַער צוגאַנג פֿאָרט געווען צו עקסטרעם, און דערפֿאַר זענען זיי ווײַטער נאָכגעגאַנגען לעהרערס מער סימבאָלישע שיטה צו ייִדישע טראַדיציעס. ערשט אין די 1960ער יאָרן, ווען די אַסימילאַציע פֿון די ייִדישע משפּחות איז געווען אין פֿולן ברען, האָט די עקזעקוטיווע, סוף־כּל־סוף, מסכּים געווען אָנצונעמען ד״ר סײַמאָנס שיטה. צום באַדויערן איז עס שוין אָבער געווען צו שפּעט.