געשיכטע, פּובליציסטיק

נישט אויפֿן אָרט פֿון דער וואַרשעווער געטאָ!

Anywhere But on the Warsaw Ghetto Site!

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

עס האַלט אין איין וואַקסן די קריטיק קעגן דעם פּלאַן אויפֿצושטעלן לעבן דעם נײַעם „מוזיי פֿון דער געשיכטע פֿון די פּוילישע ייִדן‟ אַ מאָנומענט פֿאַר די פּוילישע חסידי־אומות־העולם. דער מוזיי שטייט אויפֿן אָרט פֿון דער געוועזענער וואַרשעווער געטאָ.

אויף אַ פּוילישער „פֿייסבוק‟־זײַט, געווידמעט דעם באַגריף פֿונעם וואַרשעווער געטאָ־פּלאַץ ווי אַ ריין־ייִדישן דענקמאָל, ווערט דערקלערט: „דאָס אָרט, וווּ עס שטייט דער דענקמאָל לזכּרון די געטאָ־קעמפֿער, רעפּרעזענטירט די אַכזריותדיקע שחיטה פֿון די פּוילישע ייִדן הינטער די געטאָ־ווענט. אַוועקשטעלן אַ צווייטן מאָנומענט אויף דעם אָרט, אַפֿילו פֿאַר די העלדישע פּאָליאַקן, איז שטאַרק אומסענסיטיוו און ענדערט אין גאַנצן דעם פֿאַרשטאַנד פֿונעם גורל פֿונעם וואַרשעווער געטאָ‟.

די „פֿייסבוק‟־זײַט האָט שוין צוגעצויגן מער ווי 850 „לײַקס‟.

די וואָך האָט די זײַט אַרויפֿגעשטעלט אַן עפֿנטלעכן בריוו פֿונעם 22סטן יאַנואַר, אונטערגעשריבן פֿון צוויי פֿון די לעצטע לעבן־געבליבענע קעמפֿער פֿונעם וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד — שׂימחה רותּם און פּנינה גרינשפּאַן־פֿרימער — פּראָטעסטירנדיק קעגן שטעלן דעם מאָנומענט פֿאַר די פּוילישע ראַטירער אויפֿן אָרט פֿון דער געוועזענער געטאָ. דער בריוו איז אויך געשיקט געוואָרן צום פּוילישן פּרעזידענט און דער וואַרשעווער בירגער־מײַסטערין.

לויט הענרי לעווקאָוויץ, דער גרינדער און אַדמיניסטראַטאָר פֿון דער „פֿייסבוק‟־זײַט, האָבן שוין מער ווי 1,000 מענטשן זיך אָפּגערופֿן זינט איר גרינדונג אין יוני 2014, און כּמעט אַלע שטיצן דעם רוף אויסצוקלײַבן אַ צווייט אָרט פֿאַרן פּלאַנירטן מאָנומענט. צווישן די שטיצער: דער פּוילישער צענטער פֿון חורבן־פֿאָרשונג, דער ייִדישער היסטאָרישער אינסטיטוט, ווי אויך אָנגעזעענע שרײַבער, זשורנאַליסטן, היסטאָריקער, אַרכיוויסטן און כּלל־טוער.

אַ סך פֿון זיי זענען קינדער פֿון די לעבן־געבליבענע, וועלכע זענען געבוירן געוואָרן אין פּוילן נאָכן חורבן, און האָבן פֿאַרבראַכט דאָרט זייערע קינדער־יאָרן, ביז די אַנטיסעמיטישע קאַמפּאַניע פֿון דער רעגירונג אין 1968 האָט זיי פֿאַרטריבן פֿונעם לאַנד. בערך 25,000 ייִדן האָבן עמיגרירט צווישן 1968 און 1970.

עטלעכע פֿון די שטאַרקסטע קריטיקער פֿון אויפֿשטעלן דעם מאָנומענט אויפֿן אָרט פֿון דער געטאָ זענען אַפֿילו נישט קיין ייִדן. באַרבאַראַ ענגעלקינג, די דירעקטאָרין פֿונעם „פּוילישן צענטער פֿון חורבן־פֿאָרשונג‟ בײַ דער „פּוילישער וויסנשאַפֿטלעכער אַקאַדעמיע‟, איז געווען איינע פֿון די, וועלכע האָבן אונטערגעשריבן אַ פֿריִערדיקן עפֿנטלעכן בריוו, אין אַפּריל 2013, קריטיקירנדיק דעם באַשלוס.

„די דאָזיקע געציילטע גאַסן און פּלעצער זענען אַ טייל פֿון אַן אייגנאַרטיקן ׳שטח פֿון שטילשווײַגן׳, וווּ די ייִדישע ליידן, נישט די פּוילישע העלדישקייט, דאַרפֿן אָפּגעמערקט ווערן,‟ איז געשטאַנען אין דעם בריוו. ענגעלקינג האָט אויך אָנגעשריבן אַן עסיי אין דער גרעסטער פּוילישער צײַטונג, „גאַזעטאַ וויבאָרטשאַ‟, דערקלערנדיק: „אַרום דעם מוזיי מוז הערשן אַ שטח פֿון שטילשווײַגן, געווידמעט די אַמאָליקע ייִדן פֿון דער וואַרשעווער געטאָ, וווּ ייִדן האָבן געפֿירט ליבעס, געדאַוונט און זענען דערמאָרדעט געוואָרן אויף אַ גרויליקן אופֿן.‟ איר אויסדרוק „שטח פֿון שטילשווײַגן‟ איז שוין געוואָרן אַ לאָזונג בײַ די, וועלכע רופֿן צו שטעלן דעם מאָנומענט פֿאַר די פּוילישע העלדן אויף אַן אַנדער אָרט.

„איך בין נישט קעגן דעם, מע זאָל אָפּמערקן די מענטשן, וועלכע האָבן געראַטעוועט ייִדן, אָבער דער גאַנצער ענין איז באַשלאָסן געוואָרן דורכן פּוילישן פּרעזידענט און דער וואַרשעווער בירגער־מײַסטערין, אָן שום באַראַטונג מיט דער ייִדישער קהילה,‟ האָט יאַן גראַבאָווסקי, אַ געשיכטע־פּראָפֿעסאָר בײַם „אָטאָווער אוניווערסיטעט‟ אין קאַנאַדע, דערקלערט פֿאַרן „פֿאָרווערטס‟. „די צרה איז, אַז דער מאָנומענט וועט זיכער אויסגעניצט ווערן ווי אַ מיטל אויסצומײַדן די געשיכטע פֿון אַנטיסעמיטיזם אין פּוילן.‟

גלײַכצײַטיק מיט דעם בוי־פּראָיעקט, ווערט אויך פּלאַנירט אַ צווייטער מאָנומענט צו באַערן די פּוילישע ראַטירער, מיט אַ האַלבן מײַל אַוועק, לעבן דעם „קלויסטער פֿון די הייליקע‟. די שטיצער פֿון יענעם מאָנומענט זאָגן זייער אָפֿן, אַז דער ציל איז צו „פֿאַרריכטן די געשיכטע‟ וועגן די פּוילישע ראַטירער, דורך אײַנגראַווירן די נעמען פֿון 10,000 פּאָליאַקן, וועלכע האָבן כּלומרשט געראַטעוועט ייִדן. („יד־ושם‟ רעכנט בלויז אויס 6,454 פּוילישע ראַטירער!) דער פּוילישער פּרעזידענט און וואַרשעווער בירגער־מײַסטער האָבן זיך אָבער דערווײַטערט פֿון יענעם פּראָיעקט, ווײַל ער ווערט אָנגערפֿירט דורך יאַן זאַרין — אַן עקסטרעם־רעכטער נאַציאָנאַליסט, וועלכער האָט נישט איין מאָל פֿאַרדאַמט יאַן גראָס, דער ייִדישער היסטאָריקער פֿונעם פּרינסטאָן־אוניווערסיטעט, וועלכער האָט דאָקומענטירט די ראָלע, וואָס די פּאָליאַקן האָבן געשפּילט ווי נאַצי־קאָלאַבאָראַטאָרן. אַגבֿ, גראָס קריטיקירט שטאַרק דעם פּלאַן צו בויען דעם מאָנומענט פֿאַר די פּוילישע ראַטירער אויפֿן אָרט פֿון דער געטאָ.

גראַבאָווסקי, וועלכער האָט אין 2014 געוווּנען די אינטערנאַציאָנאַלע ביכער־פּרעמיע פֿון „יד־ושם‟ פֿאַר זײַן בוך, „דאָס אויסזוכן די ייִדן: פֿאַרראַטונג און מאָרד אין דײַטש־אָקופּירטן פּוילן‟, זאָגט, אַז „דער פּלאַץ פֿון דער וואַרשעווער געטאָ דאַרף בלײַבן אַ הייליק אָרט פֿון ייִדישן אָנדענק; און נישט קיין מיטל צו ׳פֿאַרקויפֿן׳ אַ סימפּאַטישן אימאַזש פֿון פּוילן אין אויסלאַנד. אויב מע וועט דאָרט בויען דעם מאָנומענט, וועט עס שאַפֿן אַ מין ׳סאַניטאַרישן קאָרדאָן׳ פֿון פּוילישן אָנדענק אויף יענער טעריטאָריע, און וועט דינען ווי אַ מיטל צו ׳באַשיצן׳ דעם עולם פֿון מעגלעכע ׳באַליידיקנדיקע׳ באַשולדיקונגען, וואָס זיי וועלן אפֿשר טרעפֿן אינעם מוזיי.‟

דער באַשלוס דאָרט צו שטעלן דעם מאָנומענט, וואָס גראַבאָווסקי באַצייכנט איראָניש ווי „דער דענקמאָל פֿון די דאַנקבאַרע ייִדן‟, איז פֿאַקטיש „די איינציקע פּלאַטפֿאָרמע הײַנט אין פּוילן, וואָס פֿאַראייניקט די רעכטע מיט די לינקע. דאָס פּוילישע פֿאָלק קאָן איצט קוקן אויף זײַן פֿאַרגאַנגענהייט מיט שטאָלץ און פֿרייד,‟ האָט ער באַמערקט.

אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַז דער מענטש, וועלכער פֿירט אָן מיטן פּראָיעקט צו בויען דעם מאָנומענט לעבן דעם מוזיי, איז אַליין אַ ייִד: דער ניו־יאָרקער פֿילאַנטראָפּ און לעבן־געבליבענער פֿון חורבן, זיגמונד ראָלאַט. אין אַן אַרטיקל אינעם זשורנאַל „פֿאָרבס‟ דעם פֿאַרגאַנגענעם נאָוועמבער, האָט ראָלאַט דערקלערט, אַז אויב מע וועט בויען דעם מאָנומענט ערגעץ אַנדערש־וווּ, „וועט בלויז אַ קליינע צאָל מוזיי־באַזוכער אים זען און וויסן וועגן יענע העלדן.‟

„ס׳איז פֿאַראַן אַ געוויסע לאָגיק צו פֿאַרבינדן דעם מאָנומענט מיטן מוזיי, אָבער נעמענדיק אין באַטראַכט די טיפֿע עמאָציעס, וואָס דער ענין רופֿט אַרויס, איז בעסער עס נישט צו טאָן,‟ האָט דזשאָן פּאַווליקאָווסקי, אַ גלח און פּראָפֿעסאָר פֿון סאָציאַלער עטיק בײַם „קאַטוילישן טעאָלאָגישן סעמינאַר‟ אין שיקאַגע געזאָגט דעם „פֿאָרווערטס‟. ער האָט דערמאָנט, אַז אויפֿן אָרט פֿון דער וואַרשעווער געטאָ שטייט שוין סײַ־ווי יאָרן לאַנג אַ דענקמאָל, געווידמעט די פּוילישע ראַטירער: דער „זעגאָטאַ‟־מעמאָריאַל, וואָס מערקט אָפּ די אַקציעס פֿונעם „זעגאָטאַ‟־קאָמיטעט — אַ גרופּע קריסטן, ייִדן און סאָציאַליסטן, וועלכע האָבן געראַטעוועט ייִדן, בפֿרט די ייִדישע קינדער, פֿון די נאַציס דורכן געפֿינען פֿאַר זיי באַהעלטענישן אויף דער אַרישער זײַט. דער מאָנומענט האָט אָבער קיין מאָל נישט אַרויסגערופֿן קיין מחלוקת, ווײַל ער איז קליין און אומבאַשיידן. „מע האָט דעם מאָנומענט איגנאָרירט, ווײַל דער ‘זעגאָטאַ׳־קאָמיטעט האָט נאָך דער מלחמה געשטיצט די קאָמוניסטישע רעגירונג,‟ האָט ער געזאָגט.

פּאַווילקאָווסי, אַ געוועזענער מיט־פֿאָרזיצער פֿונעם אַמאָליקן „פּויליש־אַמעריקאַנער ייִדיש־אַמעריקאַנער ראַט‟, האַלט נישט, אַז די פּוילישע רעגירונג וויל טאַקע „נייטראַליזירן‟ די ייִדישע דימענסיע פֿונעם חורבן, אָבער ער פֿאַרשטייט פֿאַר וואָס די ייִדישע קהילה זאָרגט זיך פֿאַר דעם. אין 2006 איז ער בײַגעווען בײַ דער רעדע פֿונעם פּויפּסט בענעדיקט אין אוישוויץ־בירקענאַו, וווּ כּמעט אַלע לעבן־געבליבענע אין עולם זענען געווען פּאָליאַקן. אַ פּנים, האָבן די אָרגאַניזאַטאָרן פֿאַרגעסן, אָדער זיך געפֿוילט, צו פֿאַרבעטן די ייִדישע לעבן־געבליבענע ביז דער לעצטער מינוט, און אַפֿילו דעמאָלט — נישט סובסידירט זייער רײַזע, כאָטש זיי זענען אַלע געווען אַלטע לײַט און האָבן געוווינט אין אויסלאַנד.

„פּלוצעם זענען די אָרגאַניזאַטאָרן אַרײַן אין אַ פּאַניק: ׳גיך, מיר דאַרפֿן פֿאַרבעטן עטלעכע ייִדישע לעבן־געבליבענע!׳ ס׳האָט, אַוודאי, געמאַכט דעם אײַנדרוק, אַז קיין גרויסן חשק זיי צו פֿאַרבעטן איז דאָרט נישט געווען,‟ האָט פּאַווליקאָווסקי געזאָגט.

לילקע עלבאַום, אַ ייִדיש קינד פֿון די לעבן־געבליבענע, וועלכע איז דערצויגן געוואָרן אין לאָדזש און וווינט הײַנט אין באָסטאָן, האָט געזאָגט, אַז זי טוט אַלץ מעגלעכס אויסצוזוכן די פּוילישע חסידי־אומות־העולם און זיי באַערן ווי געהעריק. אַ פּוילישע משפּחה האָט באַהאַלטן איר אייגענע מאַמע בײַ זיך אין שײַער אינעם שטעטל, קליין ביאַלע (אויף פּויליש: ביאַלאַ ראַווסקאַ). נאָך דער מלחמה האָבן אירע עלטערן טאַקע אָנגעהאַלטן אַ וואַרעמע פֿאַרבינדונג מיט דער מאַמעס פּוילישע ראַטירער. איצט, אַז די לעבן־געבליבענע זענען שוין מער נישטאָ, האַלטן זייערע קינדער און אייניקלעך נאָך אַלץ אָן קאָנטאַקטן. דעם פֿאַרגאַנגענעם יוני איז עלבאַום בײַגעווען בײַ אַ צערעמאָניע אין וואַרשע, צו באַערן אַ פּוילישע משפּחה, וואָס האָט געראַטעוועט ייִדן.

„צום באַדויערן, האָט מען אַ סך פֿון די פּוילישע חסידי־אומות־העולם נישט געפֿונען, ווײַל אַפֿילו די עדות זענען שוין אויסגעשטאָרבן,‟ האָט עלבאַום געזאָגט. דערצו זענען אַ סך פֿון די העלדן נישט געווען שטאָלץ פֿון זייערע מעשׂים. אַפֿילו איר מאַמעס ראַטירער האָבן עס יאָרן לאַנג נישט דערציילט זייערע שכנים.

„די פּשוטע פּאָליאַקן, וועלכע האָבן געראַטעוועט ייִדן האָבן זיך געשראָקן פֿאַר זייערע אייגענע שכנים און פֿאַר די פּוילישע פּאַרטיזאַנער, וועלכע האָבן אָפֿט באַטראַכט דאָס באַהאַלטן און העלפֿן ייִדן ווי אַ נישט־פּאַטריאָטישע אַקציע,‟ האָט גראַבאָווסקי דערקלערט. די מורא, וואָס די אַנדערע פּאָליאַקן וועלן זאָגן אָדער טאָן צו זיי, האָט גענייט אַ סך פֿון די ראַטירער צו באַהאַלטן דעם סוד אַפֿילו נאָך דער מלחמה.

נישט געקוקט אויף איר טיפֿער סימפּאַטיע צו די פּוילישע חסידי־אומות־העולם, האַלט עלבאַום אָבער אויך, אַז דער מאָנומענט פֿאַר די פּוילישע ראַטירער מוז געשטעלט ווערן אויף אַן אַנדער אָרט. „דאָס אײַנפֿירן אַ קאָנטער־נאַראַטיוו אויף דעם דאָזיקן שטח איז דער אָנהייב פֿון רעוויזירן די געשיכטע,‟ האָט זי דערקלערט.

עלבאַום האָט ציטירט הרבֿ יוסף פּאָליאַק, אַ לעבן־געבליבענער פֿון חורבן און מחבר פֿונעם בוך, „נאָכן חורבן קלינגען ווײַטער די גלעקער‟, וועלכער האָט דערקלערט: „במשך פֿונעם חורבן זענען אין פּוילן געווען מער חסידי־אומות־העולם ווי אין אַלע אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, און מע טאָר דאָס נישט פֿאַרגעסן. אין פּוילן זענען אויך אומגעקומען מער ייִדן ווי אין אַלע אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, און דאָס טאָר מען אויך נישט פֿאַרגעסן. די דאָזיקע ציפֿערן און די פֿענאָמענען, וואָס זיי רעפּרעזענטירן, מוזן אָבער אויף אייביק בלײַבן באַזונדער. באַלד ווי מע וועבט צונויף די צוויי קוקווינקלען, וועט איינער במילא סותר זײַן דעם צווייטן, און וועט אומזיסט שאַפֿן אַן אומדערטרעגלעכע צוויי־טײַטשיקייט.‟

אַ מאָל הערט הרבֿ פּאָלאַק דעם אַרגומענט, אַז אין „יד־ושם‟ געפֿינט זיך שוין אַ מאָנומענט לזכּרון די קרבנות פֿון דער וואַרשעווער געטאָ אויפֿן זעלבן אָרט ווי אַ מאָנומענט פֿאַר די חסידי־אומות־העולם, און קיינער פּראָטעסטירט עס נישט. „דאָס איז אמת,‟ זאָגט ער זיי. „אָבער ׳יד־ושם׳ איז אַ דאָקומענטאַציע־צענטער, נישט קיין אָרט פֿון פֿאַרטיליקונג.‟