אַ פֿאַרשטערטער יום־טובֿ

My Ruined Holiday


פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published January 29, 2015, issue of February 23, 2015.

“אױב ס’האָט דיר אָפּגעגליקט און אין דער צײַט פֿון דײַן יוגנט האָסטו געװױנט אין פּאַריז, טאָ װוּ זאָלסטו ניט װױנען שפּעטער, װעט פּאַריז בלײַבן מיט דיר ביזן װײַסן טאָג אַרײַן, װײַל פּאַריז איז אַ יום־טובֿ, װעלכער איז שטענדיק מיט דיר”, - אַזױ האָט געשריבן ערנסט העמינגװײ זײַנעם אַ פֿרײַנד אין 1950טן יאָר.

אין דער צײַט פֿון מײַן יוגנט איז ניט געװען אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד קײן אײן אינטעליגענטער מענטש, װעלכער איז ניט געװען באַקאַנט מיט דער הױפּט־שטאָט פֿון ליבע — מיט פּאַריז. און אַלץ, אַ דאַנק דעם גרױסן אַמעריקאַנער שרײַבער ערנסט העמינגװײ און זײַן בוך „דער יום־טובֿ, װעלכער איז שטענדיק מיט דיר‟ [The Moveable Feast], כאָטש דעם אמת געזאָגט, האָב איך גופֿא זיך באַקענט מיט פּאַריז אַ ביסל פֿריִער, אַ דאַנק דעם ראָמאַן פֿון אַנרי מיורזשע, „סצענעס פֿונעם באָהעם־לעבן‟.

כּדי צו זײַן נאָך פּינקטלעכער, האָב איך די ערשטע ידיעה פֿון דער כּישוף־שטאָט פּאַריז באַקומען נאָך סוף 1950ער יאָרן, װען מײַן פֿעטער העניך דער פֿילאָסאָף האָט מיר בסוד־סודות געװיזן אַ פֿאָטאָ־קאַרטל, אױף װעלכן עפּעס „אַ לאַנגער דראָנג מיט אַ לאַנגער נאָז‟ האָט אין מיטן פּרעכטיקן פּאַלאַץ געדריקט אַ האַנט פֿון אַן אײדעלער סימפּאַטישער פֿרױ, זײער ענלעך אױף מײַן מומע סימע.

„אָט דער הױכער, - האָט מיר דער פֿעטער העניך אײַנגערױמט אין אױער אַרײַן, - הײסט שאַרל דע גאָל. און די פֿרױ איז דײַן מומע סימעס שװעסטער ציפּורה.‟

„נו, איז װאָס?…‟ – האָב איך געפֿרעגט בײַם פֿעטער.

„װאָס, װאָס… דאָס איז פּאַריז. און די מומע ציפּורה באַקומט דעם ‘אָפֿיצירן צײכן פֿונעם ערן־לעגיאָן’ פֿאַר איר העלדישקײט אין דער צײַט פֿון דער מלחמה. זי איז געװען אַ קאָמאַנדיר פֿון אַ פּאַרטיזאַנען־אָטריאַד.‟

„און דער לאַנגער דראָנג?‟ – האָב איך איבערגעפֿרעגט.

„ער הײסט גענעראַל שאַרל דע גאָל. ניט הײַנט מאָרגן װעט ער װערן אַ פּרעזידענט,‟ - האָט מיר דערקלערט דער פֿעטער העניך.

„הײסט עס, אַז אױך די מומע ציפּורה װעט אַרבעטן מיט דעם גענעראַל? און מיר װעלן פֿאָרן צו גאַסט קײן פּאַריז?…‟

„אין באָד אַרײַן װעלן מיר פֿאָרן. מע נײטיקט זיך אין אונדז נאָר אין עת־צרה, – האָט אַ בורטשע געטאָן דער פֿעטער העניך, און װי אין װאַסער געקוקט, - לאַנגע דרײַסיק יאָר האָבן מיר ניט אױפֿגעהערט צו פֿאָרן, און דװקא אין באָד אַרײַן.‟

עס װײַזט אױס, אַז יעדער קינסטלער האָט זײַן פּאַריז, און יענער פּאַריז, װעלכן איך האָב זיך געמאָלט אין משך פֿון לאַנגע פֿופֿציק יאָר, האָט קײן מאָל ניט עקזיסטירט, אָדער יאָ עקזיסטירט, נאָר אין מײַן הײסער פֿאַנטאַזיע. אַ סך יאָרן בין איך געװען אַ לעקטאָר פֿון דער אַלגעמײנער געשיכטע פֿון קונסט, און מיר איז אױסגעקומען צו זען, אַנאַליזירן און באַקענען אַנדערע מיט די װערק פֿון די גרױסע פֿראַנצײזישע שרײַבער, מאָלער, קאָמפּאָזיטאָרן, דראַמאַטורגן און דענקער.

מיט יאָרן פֿריִער, װען איך האָב זיך געלערנט אין לענינגראַד, פֿלעג איך יעדן טאָג לױפֿן אין „ערמיטאַזש‟, און עס איז ניט געװען קײן אײן אױסשטעלונג אָדער נײַע עקספּאָזיציע, װעלכע איך האָב ניט באַזוכט. איך האָב געפֿילט דעם ריח פֿון די פּאַריזער גאַסן, געקענט אַלע פּאָעטן און מאָלער, כ’האָב געקענט זײערע װערק, כ’האָב געװוּסט װוּ זײ װױנען און װעמען האָבן זײ ליב, כ’האָב געקענט יעדן פּרט פֿון זײער פּריװאַטן לעבן, און … ממשיך געװען צו טרױמען, אַז אַ מאָל װעלן מיר זיך טרעפֿן, - איך און מײַן פּאַריז.

…קײן פּאַריז בין איך געקומען מיט אַ שלעכטן פֿאָרגעפֿיל און אָן אַ האָפֿענונג צו טרעפֿן זיך מיט מײַנע „אַלטע פֿרײַנד‟. עס איז געװען קאַלט, די גאַנצע צײַט האָט גערעגנט, און אַפֿילו די אומצאָליקע שיכּורע „קלאָשאַרן‟ האָבן ניט געקענט מאַכן הײמישער און װאַרעמער די באַנאַלע סצענעס פֿונעם גאָר פּראָװינציעלן לעבן אױף די שמאָלע קױטיקע געסלעך אַרום דעם רעפּובליק־פּלאַץ, ניט װײַט פֿון װעלכן כ’האָב געװױנט. די אײנציקע באַקאַנטע געשטאַלטן, װעלכע איך האָב דערקענט, זײַנען געװען די העלדן פֿון עריק־עמנואל שמיטס װערק – די אַראַבער און פֿרומע ייִדן, װעלכע ס’איז זיי געװען אַלץ אײנס װוּ צו װױנען, אַבי ניט אין דער הײם.

דער באַזוך פֿון חײם סוטינס רעטראָספּעקטיװער אױסשטעלונג האָט מיך געמאַכט נאָך טרױעריקער; פֿון יעדן בילד האָט געשריִען אַ פֿאַריאָגטער ייִד, װעלכער האָט ניט געװאָלט בלײַבן אַ ייִד, אָבער האָט מורא געהאַט אָדער ניט געװוּסט, װי אַזױ מען שנײַדט איבער דעם „נאָפּל‟ צו דער אײגענער נשמה. מיט אײן װאָרט, אַפֿילו שירײם פֿון אַ יום־טובֿ זײַנען אױף די פּאַריזער גאַסן ניט געבליבן, און די קרישקעלעך פֿון יענער אַמאָליקער פֿרײד האָבן נערװעז געדזיאָבעט די טױזנטער פֿרעכע אױסגעפּאַשעטע טױבן. מיר איז געװאָרן קלאָר – צי איך בין געקומען אױף אַ ניט־ריכטיקן אַדרעס, צי כ’האָב אױפֿגעהערט צו פֿילן „דאָס‟, װאָס ס’האָבן געפֿילט מײַנע „אַלטע פּאַריזער פֿרײַנד‟, און „דאָס‟ מײנט – דער יום־טובֿ, װעלכער איז שטענדיק מיט דיר, און דער יום־טובֿ הײסט - ליבע.

און דאַן, האָב איך זיך אַ װאָרף געטאָן צו דער לעצטער האָפֿענונג אױף אַ יום־טובֿ – אױף מאָנפּאַרנאַס, צו אַ נשמה, ממש אַ מלאך, װעלכער האָט לאַנגע יאָרן געהיט מיך פֿון דער לעבנס־גרױקײט. אַמעדעאָ… מאָדיליאַני… ידידיה… װוּ ביסטו? װוּ?… איך געדענק דאָך דײַן לעצטן אַדרעס – מאָנפּאַרנאַס, 19…

איז לאַנג און שװער געװען דער ליבעװעג…
כ’האָב בלינדערהײט געזוכט דיך אין דער פֿינצטער.
איצט שטײ איך בײַ דעם ראַנד פֿון נעכט און טעג
און זע דײַן בלאַסן שאָטן לעבן פֿענצטער.

פֿון מײַן פּאַרנאַס צו דײַן פּאַרנאַס
אַ סטעזשקע פֿירט איבער דער גאַס…
פֿון מאָרגנטױ די אױגן װערן נאַס.
קום פֿונעם שאָטן אױף דער שײַן,
שטעל אױפֿן טיש אַ קריגל װײַן
פֿאַרטרײַב פֿון מאָנפּאַרנאַס די ליבעפּײַן.

אַמעדעאָ… מאָדיליאַני…
ס’קומט דער טאָג, זאָג „מודה אני‟…
ס’ניט קײן פֿראַגע „זײַן אָדער ניט זײַן‟…
פֿונעם שאָטן קומט די שײַן,
פֿון דער ליבע שעפּט מען פּײַן…
מאָנפּאַרנאַס, דו ביסט װי ליבעװײַן.

כ’האָב לאַנג געקראָכן אױפֿן באַרג…
דאָס לעבן איז אַ ביסל קאַרג…
אַך, אַמעדעאָ, ס’טוט מיר אַזױ באַנג…
איצט קום פֿון שאָטן אױף דער שײַן,
עס װאַרט אױף אונדז אַ קריגל װײַן,
פֿאַרטרײַב פֿון מאָנפּאַרנאַס די ליבעפּײַן.

מאָנפּאַרנאַס, 19? יאָ. אַ שטיקל יום־טובֿ? אַ נעכטיקער טאָג… אַ מאָדערנע קאַװיאַרנע מיט אַ צענדליק אױסגעצװאָגענע „פּאַציענטן‟… קײן סימן פֿון מאָדיליאַניס נשמה איז דאָ ניט געבליבן. אַפֿילו קײן שילדל ניט.

פּאַריז, פּאַריז… אַ געװעזענע הױפּטשטאָט פֿון ליבע.

עס װײַזט אױס, אַז אױך „ליבע‟ װערט אַ מאָל מיד און פֿאַרװיאַנעט, און אָן ליבע איז פּאַריז ניט מער װי אַ פּראָװינציעלע שטאָט, אַ שטאָט פֿון אַ פֿאַרשטערטן יום־טובֿ.