י. ח. ברענער, אַ מורה־דרך פֿאַר דורות־נבֿוכים

Yosef Haim Brener, a Guide of Perplexed Generations

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 01, 2015, issue of February 23, 2015.

אַניטאַ שפּירא, “י. ח. ברענער, לעבן”
אַניטאַ שפּירא, “י. ח. ברענער, לעבן”

אַ מאָל אױף אַן אַקאַדעמישער קאָנפֿערענץ אין ירושלים האָב איך געהערט אַ רעפֿעראַט װעגן דעם העברעיִשן שרײַבער י. ח. ברענער (1881־1921). נאָך דעם רעפֿעראַט האָט אײנער, זײער אַ בכּבֿודיקער אַמעריקאַנער היסטאָריקער, געטאָן אַ פֿרעג: „װאָס געפֿינט איר אין אָט דעם ברענער? איך האָב אים געלײענט אױף ענגליש, און לױט מײַן מײנונג איז ער אַ שװאַכער און נודנער שרײַבער; אָבער דאָ אין ישׂראל האַלט מען פֿון אים אַ װעלט!‟ — איך געדענק ניט דעם ענטפֿער, אָבער די פֿראַגע איז פֿאַרקריצט געװאָרן אין מײַן זכּרון.

און טאַקע, מיט װאָס האָט ברענער אַזױ אױסגענומען בײַ דעם העברעיִש־רעדנדיקן עולם? נו גוט, איז ער געװען צװישן די ערשטע העברעיִשע שרײַבער, װאָס האָבן באַהערשט דעם מאָדערניסטישן סטיל און געשאַפֿן געשטאַלטן פֿון מאָדערנע העלדן. דאָס איז זײַן היסטאָרישער בײַטראָג אין דער נײַער העברעיִשער ליטעראַטור, אָבער זינט דאַן האָט די דאָזיקע ליטעראַטור דורכגעמאַכט אַ לאַנגן װעג. און דאָך װערט יעדער דור ישׂראלדיקע יוגנט װי פֿאַרכּישופֿט פֿון ברענערן.

שמואל ניגער האָט געלױבט ברענערס לעצטן ראָמאַן „שכול וכשלון‟ פֿאַר דעם, װאָס ער „אָטעמט מיט אַ הײסן ציטערדיקן און אָנשטעקנדיקן אָטעם פֿון לעבן.‟ דער דאָזיקער ראָמאַן האָט דערװיזן, אַז ברענער איז בכּוח צו קאָמבינירן פּובליציסטיק מיט בעלעטריסטיק, צו זײַן אײנצײַטיק אי טיף פֿאַרטאָן אין די דאגות־היום, אי האַלטן אַ געהעריקע קינסטלערישע דיסטאַנץ פֿון זײ. ער האָט געשאַפֿן, זאָגט ניגער װײַטער, אַ נײַעם מין אַקטועלן ראָמאַן, װאָס האָט אָפּגעשפּיגלט דעם פֿאַרנעפּלטן מהות פֿון דער קאָלעקטיװער נשמה בײַם ייִדישן ציבור אין זײַן צײַט. אין אַ פּאָר חדשים נאָך דעם, װי ניגערס רעצענזיע האָט זיך באַװיזן אין ניו־יאָרקער „דער טאָג‟, איז ברענער דערהרגעט געװאָרן בעת אַ פּאָגראָם אין יפֿו. אינעם נעקראָלאָג האָט ה. ד. נאָמבערג, ברענערס אַן אַלטער באַקאַנטער פֿון אײראָפּע, אָפּגעשאַצט ברענערס אָרט אין דער ליטעראַטור אַזױ: „ער איז דער שפּיגל פֿון אַ גאַנצן דור יונגע־לײַט, װאָס האָבן זײער אינערלעכע אױסלײזונג פֿאַרקניפּט מיט ציון; אַ קרומער שפּיגל און געבראָכן געװיסן, אָבער אַ געניט אױג זעט אין דעם נאָך בעסער.‟

דער פּאַראַדאָקס פֿון ברענער װי אַ „קרומער שפּיגל‟ פֿון זײַן דור, פֿון די חלוצים, װאָס האָבן פֿאַרלײגט דעם יסוד פֿונעם הײַנטיקן ישׂראל, איז אויסגעפֿאָרשט געװאָרן אין ברענערס װאָגיקער ביאָגראַפֿיע פֿון פּראָפֿעסאָר אַניטאַ שפּירא. איר בוך איז לעצטנס אַרױס אױף ענגליש, און קאָן דינען װי אַ װעגװײַזער פֿאַר די ניט–העברעיִשע לײענער, װאָס װילן פֿאַרשטײן דאָס חשיבֿות פֿון ברענערס לעבן און שאַפֿן פֿאַר דער ישׂראלדיקער אינטעליגענץ. אין דער הקדמה צו איר בוך דערקלערט די מחברין: „אַלע פּאָר יאָר נאָך זײַן טױט װערט ברענער פֿון ס‘נײַ אַנטדעקט און אױפֿגענומען דורך די געפּלעפֿטע יונגע־לײַט, װאָס זוכן זײער װעג אינעם 20סטן און איצט, שױן אינעם 21סטן יאָרהונדערט.‟

שפּירא איז אַן אָנערקענטע קענערין פֿון קולטור, פּאָליטיק און געשיכטע פֿון מאָדערנעם ישׂראל. אָבער דאָ באַטרעט זי דעם באָדן פֿונעם גלות. זי פֿאָלגט נאָך איר העלד אין זײַן נע־ונד דורך אײראָפּע קײן ארץ־ישׂראל, פֿון דער ישיבֿה אין פּאָטשעפּ קײן ביאַליסטאָק און װײַטער — צו דעם מיליטער־דינסט אין רוסלאַנד. ברענער איז אַנטלאָפֿן פֿון דער רוסישער אַרמײ און געלעבט אין לאָנדאָן און לעמבערג, און סוף־כּל־סוף, איז ער געקומען קײן ארץ־ישׂראל. ער איז געװען אַן אײנזאַמער יונגערמאַן, האָט צומאָל געליטן פֿון מרה־שחורה און זיך גענײטיקט אין מיטלײַד און װאַרעמקײט. זײַן פּערזענלעכקײט האָט צוגעצױגן מענטשן, אָבער ער האָט געשטרעבט צו התבודדות, כּדי זיך אָפּצוגעבן מיט זײַן ליטעראַרישער אַרבעט. הקיצור, ער איז אַלײן געװען דער פּראָטאָטיפּ פֿאַר זײַנע העלדן.

ברענערס חסידים זײַנען געװען ייִנגער פֿון אים. ער איז זײ געװען נענטער װי די גדולים פֿון דער העברעיִשער ליטעראַטור, אַזעלכע װי ביאַליק און בערדיטשעװסקי. ברענער איז געװאָרן אַ מין „צדיק נסתּר‟ פֿאַר דער ציוניסטישער יוגנט פֿון דער צװײטער עליה אין ארץ־ישׂראל, װוּ ער האָט זיך באַזעצט אין 1909. שפּירא גיט אַ פּרטימדיקן באַריכט פֿון ברענערס באַציִונגען מיט די העברעיִשע ליטעראַטן און ציוניסטישע כּלל־טוער. ברענער האָט אױך געהאַט פֿרײַנד אין דער ייִדישער סבֿיבֿה, צװישן זײ, קלמן מאַרמאָר און אַבֿרהם רײזען. און דאָ הינקט שפּיראס קענטעניש אַ ביסל אונטער. זי שרײַבט, למשל, אַז די טשערנאָװיצער קאָנפֿערענץ האָט דערקלערט ייִדיש פֿאַר „דער‟ נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, כאָטש ס׳איז גוט באַװוּסט, אַז דער אַרטיקל איז געװען „אַ‟. אַ פּאָר אַנדערע פּרטים אַנטפּלעקן, אַז די מחברין האָט זיך ניט טיף אײַנגעגריבלט אין די קלײנע אותיות פֿון דער ייִדישער קולטור־געשיכטע: פֿון אַלכּסנדר כאַשין איז דאָ געװאָרן „כעשין‟.

ברענער פֿאַרנעמט אַ ספּעציעלן אָרט אינעם העברעיִשן ליטעראַרישן קאַנאָן. ער איז ניט סתּם אַ קלאַסיקער, װאָס רעפּרעזענטירט אַ געװיסע תּקופֿה אין דער ליטעראַטור־געשיכטע, נאָר אַ מין נבֿיא, װאָס רעדט דירעקט צו יעדן יונגן דור, פֿאַרסך־הכּלט שפּירא. אײן דור זעט אין אים אַ קעמפֿער און אַ גיבור, אַן אַנדערער — אַן עקזיסטענציאַליסט אַ יחיד, װאָס שטעלט זיך אַנטקעגן דעם דרוק פֿון דער געזעלשאַפֿט. אײניקע האַלטן אים פֿאַר אַ געטרײַען ציוניסט, און אַנדערע פֿאַר אַ קריטיקער פֿון ציוניזם; אײניקע — פֿאַר אַ רעליגיעזן זוכער, און די אַנדערע — פֿאַר אַ כּופֿר־בעיקר. ברענער בלײַבט אַ סימבאָלישע געשטאַלט, װאָס פֿאַרקערפּערט די סתּירותדיקײט און דאָס אַחדות פֿון מאָדערנעם ישׂראל.