קונסט און קולטור, מענטשן און געשעענישן

„צווייטער דור‟ שילדערט חורבן דורך קונסט

Survivor’s Children Tell Holocaust Stories Through Art

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

די קינדער פֿון די לעבן־געבליבענע פֿון חורבן קען מען צעטיילן אויף צוויי גרופּעס: די וואָס זייערע עלטערן אָדער באָבע־זיידע האָבן זיי גאָרנישט דערציילט וועגן יענער גרוילעכער צײַט, און די וואָס מע האָט זיי פּרטימדיק איבערגעגעבן (און אין געוויסע פֿאַלן, שטאַרק איבערגעחזרט), אַלץ וואָס ס׳איז מיט זיי געשען. 

איך בין פֿון דער ערשטער קאַטעגאָריע. ווען איך פֿלעג שטעלן פֿראַגעס דעם טאַטן, וואָס איז מיט זײַן מאַמע און שוועסטער געשען, פֿאַרשפּאַרט אין דער טשערנעוויצער געטאָ, האָט ער מיר תּמיד געענטפֿערט, אַז ער געדענקט גאָרנישט, ווײַל ער איז געווען צו יונג. ס׳איז מיר געווען קלאָר, אַז די טעמע האָט אים פּשוט פֿאַרשאַפֿן צו פֿיל ווייטיק.

עליזה אָגעסטין און דזשאַנעט ר. קירשהײַמער זענען אָבער פֿון דער צווייטער קאַטעגאָריע. במשך פֿון זייערע קינדער־יאָרן און דערוואַקסענעם לעבן, האָבן זייערע נאָענטע קרובֿים זיי יאָ דערציילט, וואָס ס׳האָט פּאַסירט מיט זיי און מיט די אַנדערע משפּחה־מיטגלידער. ביידע פֿרויען פֿילן הײַנט אַ פּערזענלעך שליחות צו פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿונעם חורבן — אָבער נישט סתּם צו דערציילן די געשיכטעס, נאָר זיי צו שילדערן דורך קונסט: אָגעסטין טוט עס דורך פֿאָטאָגראַפֿיע, און קירשהײַמער — דורך פּאָעזיע און פֿילם. 

די צוויי פֿרויען האָבן זיך באַקענט מיט צוויי יאָר צוריק אויף אַ פֿאַרזאַמלונג פֿון Second Generation [דער צווייטער דור] — אַן אָרגאַניזאַציע פֿאַר די קינדער פֿון לעבן־געבליבענע. זיי האָבן פֿאַרפֿירט אַ שמועס, ווי אַזוי זיי וואָלטן געקאָנט קאָמבינירן זייערע טאַלאַנטן צו פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿונעם חורבן פֿאַר די ווײַטערדיקע דורות. די רעזולטאַטן פֿון זייער קאָלאַבאָראַציע קען מען איצט זען אין זייער ערשטער בשותּפֿותדיקער אויסשטעלונג, How to Spot One of Us [ווי איר קענט לײַכט דערקענען איינעם פֿון אונדז].

דינסטיק, דעם 10טן פֿעברואַר וועט פֿאָרקומען די אָפֿיציעלע עפֿענונג פֿון דער אויסשטעלונג (//www.kean.edu/~gallery/Current.html), וואָס געפֿינט זיך אין דער גאַלעריע פֿונעם „מענטשנרעכט־אינסטיטוט‟ אין קיין־אוניווערסיטעט, אין יוניאָן, ניו־דזשערזי. 

איין טייל פֿון דער אויסשטעלונג באַשטייט פֿון אָגעסטינס פּאָרטרעטן פֿון דערוואַקסענע קינדער וואָס שטאַמען פֿון דער שארית־הפּליטה. יעדער פּאָרטרעט איז אַזוי גרויס ווי אַ קינאָ־עקראַן, און ווײַזט ווי דאָס „קינד‟ האַלט און אין דער האַנט אַן אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון די געראַטעוועטע קרובֿים. אינעם הינטערגרונט זעט מען איינע פֿון די לאַנדשאַפֿטן, וואָס אָגוסטין האָט פֿאָטאָגראַפֿירט בעת אירע רײַזעס איבער דײַטשלאַנד, פּוילן און איטאַליע אין 2013. איינער פֿון די פּאָרטרעטן איז פֿון איר שותּפֿטע אין דער אויסשטעלונג, דזשאַנעט קירשהײַמער.

אין דעם צווייטן טייל פֿון דער אויסשטעלונג ווערט געוויזן קירשהײַמערס רירנדיקער 1/2־3־מינוטיקער פֿילם, How I Knew and When [ווי אַזוי און ווען איך האָב זיך דערוווּסט], באַזירט אויף איינעם פֿון אירע לידער. אינעם פֿילם באַשרײַבט קירשהײַמער געוויסע מאָמענטן, ווען זי האָט זיך דערוווּסט נאָך אַ פּערזענלעכן פּרט פֿון איר משפּחהס געשיכטע — און ווי אַלט זי איז געווען, ווען זי האָט זיך דאָס דערוווּסט. 

זי דערציילט, למשל, אַז ווען זי איז געווען 21 יאָר אַלט האָט זי אויסגעפֿונען, אַז איר טאַנטע עמאַליע איז נאָך דער מלחמה — אין 1947, פֿאָרנדיק מיטן פֿעטער דוד אויף דער שיף ׳קווין עליזאַבעט׳ קיין אַמעריקע — געווען אַזוי הונגעריק, אַז זי האָט יעדן טאָג צו פֿרישטיק אויפֿגעגעסן 12 בולקעס. „דאָס איז געווען די גליקלעכסטע צײַט פֿון איר לעבן,‟ זאָגט קירשהײַמער אינעם פֿילם. במשך פֿון די 1/2־3 מינוט, שפּילט אַ פֿידל אַן אומעטיקע מעלאָדיע, און זי, קירשהײַמער, דערציילט עס אַלץ אין אַ מאָנאָטאָנער שטים, בכלל אָן עמאָציעס — ווי זי וואָלט מיט אַלע כּוחות געפּרוּווט אײַנהאַלטן דאָס געוויין.

בעת אַן אינטערוויו מיטן „פֿאָרווערטס‟ האָט אָגעסטין דערציילט, פֿאַר וואָס זי, אַ פּראָפֿעסיאָנעלע פֿאָטאָגראַפֿין, האָט באַשלאָסן זיך אָפּצוגעבן מיטן חורבן. „יאָרן לאַנג האָב איך געהערט וועגן די דראַמאַטישע געשעענישן, וואָס מײַן טאַטע, פֿעטער און באָבע־זיידע האָבן איבערגעלעבט,‟ האָט זי געזאָגט. „דער זיידע איז געווען מײַן הויפּטקוואַל פֿון אינפֿאָרמאַציע. ער איז געווען אַ קירזשנער, און איך פֿלעג זיצן בײַ אים אין געשעפֿט אויף 64סטער גאַס אין מאַנהעטן, קוקן ווי ער אַרבעט מיט פּעלצן, און זיך צוהערן צו די מעשׁיות.‟

 

איין קאַפּיטל האָט ספּעציעל פֿאַרכאַפּט אָגעסטינס פֿאַנטאַזיע: דער זיידע האָט דערציילט, אַז ער האָט געאַרבעט ווי אַן איבערזעצער פֿאַר דער „ווישי‟־רעגירונג אין פֿראַנקרײַך, און דורך דעם האָט ער געהאַט צוטריט צו די רשימות ייִדן, וואָס מע גייט דעפּאָרטירן. פֿאַרשטייענדיק, אַז דאָס וועט מסתּמא אויך זײַן דער גורל פֿון זײַן אייגענער משפּחה, איז ער אין 1942 אַנטלאָפֿן מיטן ווײַב, צוויי יונגע זין און אַנדערע ייִדן דורך די פּירענעזער בערג. אין שפּאַניע האָט מען צעטיילט די קינדער פֿון די דערוואַקסענע, און אַלעמען אַרײַנגעלייגט אין קעסטלעך אויפֿן טײַך, וואָס עמעצער האָט געשלעפּט מיט אַ שטריק; אַזוי זענען זיי אָנגעקומען קיין פּאָרטוגאַל. אָגעסטינס 9־יאָריקער טאַטע און זײַן 14־יאָריקער ברודער זענען אַליין געפֿאָרן קיין אַמעריקע אויף דער שיף „עס־עס סערפּאַ פּינטאָ‟, און גלײַך נאָכן אָנקומען אין ניו־יאָרק, האָט מען זיי געשיקט אין אַ יתומים־הויז אויף 6 חדשים, ביז די משפּחה האָט זיי אַרויסגענומען. אויף דער פֿראַגע ווי אַזוי האָט די משפּחה געוווּסט, וווּ די קינדער געפֿינען זיך, האָט אָגעסטין געענטפֿערט, אַז, ווי זי פֿאַרשטייט, האָט די אימיגראַנטן־אָרגאַניזאַציע „הײַאַס‟ דורכגעפֿירט דעם גאַנצן פּלאַן.

הגם אָגעסטין האָט צוויי ייִנגערע ברידער און עטלעכע קוזינען, ווייסן זיי אַ סך ווייניקער וועגן דער משפּחהס חורבן־געשיכטע ווי זי. „פֿון צײַט צו צײַט שטעלן זיי מיך פֿראַגעס, אָבער זיי געדענקען נישט די ענטפֿערס, שטעלן זיי מיך נאָך אַ מאָל און ווידער אַ מאָל די זעלבע פֿראַגעס,‟ האָט זי געזאָגט.

בײַ די מענטשן, וואָס פֿילן נישט קיין עמאָציאָנעל שײַכות מיטן חורבן, איז דאָס איבערגעבן ריינע פֿאַקטן פּשוט נישט גענוג. דעריבער איז דער ציל פֿון דער אויסשטעלונג אַרײַנצודרינגען די צוקוקער אין האַרצן אַרײַן דורך בילדער, פּאָעזיע און פֿילמען (אַפֿילו קורצע פֿילמען ווי קירשהײַמערס).

ווי עס האָט אַמאָל געשריבן דער ישׂראלדיקער שרײַבער אַהרון אַפּעלפֿעלד, וואָס איז אַליין אַ לעבן־געבליבענער פֿון חורבן: „נאָכן טויט פֿון די לעצטע עדות, טאָר מען נישט פֿאַרטרויען דעם אָנדענק פֿונעם חורבן בלויז די היסטאָריקער. איצט קומט די שעה פֿון קינסטלערישע שאַפֿונגען.‟

די עפֿענונג פֿון דער אויסשטעלונג, How to Spot One of Us, וועט פֿאָרקומען דינסטיק, דעם 10טן פֿעברואַר, פֿון 5 ביז 7 אַ זייגער; אַרײַנטריט פֿרײַ. די אויסשטעלונג וועט דויערן ביזן 18טן מײַ.