פּובליציסטיק

ליטוויש — אַ שפּראַך פֿון פֿאַר צײַטנס

Lithuanian ־ An Ancient Language

פֿון לייזער בורקאָ

בײַ אונדז ייִדן ווערט אַ ליטוואַק פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גרויסן עקשן: „ווען גלייבט אַ ליטוואַק? ווען ער ציילט דרײַ מאָל איבער‟. אָבער דאָס עקשנות פֿון אונדזערע ליטוואַקעס איז גאָרניט, אין פֿאַרגלײַך מיט דער אײַנגעשפּאַרטקייט פֿון פֿון זייערע אַמאָליקע שכנים — די ליטווינער. דאָס דאָזיקע פֿאָלק, אָדער פֿעלקל, וואָס ציילט הײַנט אַן ערך דרײַ מיליאָן מענטשן, זיצט אויפֿן זעלביקן אָרט בײַם באַלטישן ים שוין טויזנטער יאָרן און רעדט נאָך די זעלביקע שפּראַך, וואָס האָט זיך ווייניק געביטן זינט זייער סאַמע אָנהייב.

די לינגוויסטן האַלטן, אַז פֿאַר צײַטנס האָבן די באַלטישע שפּראַכן, ווי ליטוויש און לעטיש, פֿאַרנומען אַ סך אַ גרעסערע טעריטאָריע ווי הײַנט, נאָר מיט דער צײַט זײַנען זיי אַסימילירט געוואָרן פֿון זייערע גרויסע סלאַווישע און דײַטשע שכנים. אַפֿילו אינעם ליטווישן גרויספֿירשטנטום פֿון מיטל־עלטער האָט די מלוכה זיך באַניצט מיט אַ סלאַווישער שפּראַך און ניט מיט ליטוויש. אונטער דער פּוילישער, רוסישער, און דײַטשישער הערשאַפֿט האָט דאָס לשון געלעבט הונדערטער יאָרן נאָר בײַ די דאָרפֿישע פּויערים, בשעת ס׳רובֿ שטאָטמענטשן (שוין אָפּגערעדט פֿון די אַריסטאָקראַטן) האָבן גערעדט פּויליש, דײַטש אָדער ייִדיש. די ערשטע געשריפֿטן אויף ליטוויש שטאַמען פֿונעם 16טן י”ה — צוויי הונדערט יאָר נאָך די ערטשע לענגערע טעקסטן אויף ייִדיש.

ערשט אין 19טן י”ה האָבן די לינגוויסטן אָנערקענט דאָס חשיבֿות פֿון ליטוויש, אַז בײַ יענע פּויערים איז די שפּראַך פּרעזערווירט ווי אַ פּרעהיסטאָרישער אינסעקט אין אַ שטיק בורשטין. סוף 18טן י”ה האָט מען אַנטפּלעקט, אַז ס׳רובֿ אייראָפּעיִשע און אַ סך אַזיאַטישע לשונות האָבן דעם זעלביקן שורש, אַז זיי שטאַמען אָפּ פֿון דער זעלביקער „אורשפּראַך‟, וואָס מע האָט אַ נאָמען געגעבן פּראָטאָ־אינדאָ־אייראָפּעיִש. פֿאַרגלײַכנדיק די אַלע לשונות (גערמאַניש, גריכיש, לאַטײַניש אאַז״וו), האָט מען דערזען אַ וווּנדערלעכע ענלעכקייט צווישן ליטוויש און דעם אַלט־אינדישן לשון סאַנסקריט, וואָס זײַנע ערשטע טעקסטן שטאַמען פֿון דרײַ טויזנט יאָר צוריק. למשל, אויף ביידע שפּראַכן איז דאָס וואָרט פֿאַר ‘ווען’ /קאַדאַ/ און פֿאַר ‘דאַן’ — /טאַדאַ/. דאָס איז ניט דערפֿאַר, ווײַל די צוויי האָבן עפּעס אַ נעענטערע קרובֿישאַפֿט צווישן זיך ווי מיט זייערע שכנים, נאָר פּשוט, ווײַל די ביידע שפּראַכן זײַנען אַזוי קאָנסערוואַטיוו, אַז זיי האָבן אָפּגעהיט מער פֿון דער אַלטער גראַמאַטיק און ווערטער־אוצר, וואָס אַלע אינדאָ־אייראָפּעיִשע לשונות האָבן געירשנט בשותּפֿות.

דער גרעסטער העלד פֿאַר דער אָנערקענונג פֿון ליטוויש איז געווען דער דײַטשער לינגוויסט אַוגוסט שלײַכער. ער איז ספּעציעל געפֿאָרן וווינען צווישן די ליטווישע פּויערים, פֿאַרברענגען אין זייערע כאַטעס, און האָט זיך גוט אויסגעלערנט זייער שפּראַך, אָנגעזאַמלט אַ סך וויכטיקן פֿאָלקלאָר־מאַטעריאַל, וואָס ער האָט אַרויסגעגעבן אין זײַן „האַנטבוך פֿון דער ליטווישער שפּראַך‟ אין 1855. אויפֿן סמך פֿון זײַנע קענטענישן פֿון ליטוויש, סאַנסקריט, גריכיש און די אַנדערע, האָט ער דער ערשטער געפּרוּווט רעקאָנסטרויִרן דאָס אַלטע פּראָטאָ־אינדאָ־אייראָפּעיִש, וואָס מע האָט אפֿשר גערעדט מיט 5000 יאָר צוריק אין די סטעפּעס פֿון דרום־רוסלאַנד. שלײַכער איז געווען אַזוי זיכער בײַ זיך, אַז ער האָט אַפֿילו אָנגעשריבן אַ מעשׂהלע אין זײַן רעקאָנסטרויִרטער שפּראַך, וועגן אַ שאָף און דרײַ פֿערד (איבערזעצונג אונטן):

Avis akvāsas ka

Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. Avis akvabhjams ā vavakat: kard aghnutai mai vidanti manum akvams agantam. Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. Tat kukruvants avis agram ā bhugat.

אויף פּראָסט מאַמע־לשון הייסט עס „אַ שאָף און פֿערד‟:

אַ שאָף, וואָס האָט ניט געהאַט קיין וואָל, האָט געזען פֿערד; דאָס ערשטע האָט געפֿירט אַ שווערן וואָגן, דאָס צווייטע — אַ גרויסע משׂא, און דאָס דריטע — האָט גיך געטראָגן אַ מענטשן. זאָגט די שאָף: „דאָס האַרץ ווערט מיר ענג, ווען איך איך זע, ווי דער מענטש טרײַבט די פֿערד‟. זאָגן די פֿערד: „הער, שאָף, דאָס האַרץ ווערט אונדז ענג, ווײַל מיר האָבן געזען: דער מענטש, דער האַר, מאַכט די שעפּסנוואָל צו אַ וואַרעמען בגד פֿאַר זיך, און די שאָף האָבן ניט קיין וואָל‟. הערנדיק דאָס, איז די שאָף אַנטלאָפֿן אין פֿעלד.

ס’איז טשיקאַווע צו באַמערקן, אַז אינעם ייִדישן נוסח זײַנען פֿאַרבליבן עטלעכע ווערטער בעצם די זעלביקע ווי מיט 5000 יאָר צוריק: וואָל (varnā), וואָגן (vāgham), און וואַרעם (gharmam). (די ווערטער זעען דאָ אויס היפּש אַנדערש, ווײַל שלײַכער האָט געהאַלטן פֿון סאַנסקריט שטאַרקער ווי ס׳איז געווען באַרעכטיקט, און דערפֿאַר האָט ער רעקאָנסטרויִרט, למשל, בלויז די דרײַ וואָקאַלן /a u i/.) ווײַטערע „מאָדערניזירטע‟ נוסחאָות פֿון דער דאָזיקער מעשׂה קען מען לייענען אויף „וויקיפּעדיע‟ (די גרעסטע צאָל דווקא אויף רוסיש: Басня Шлейхера).

ס’איז אַ גרויסער ספֿק צי אַן אמתער אינדאָ־אייראָפּעער וואָלט טאַקע פֿאַרשטאַנען שלײַכערס מעשׂה — פּונקט ווי קיין הײַנטיקע ליטווינער און סאַנקסקריט־רעדער קענען זיך ניט צונויפֿרעדן. (לויטן אינדישן צענזוס רעדן נאָך הײַנט 14,000 מענטשן סאַנסקריט ווי זייער מוטערשפּראַך!) נאָר פֿון דעסטוועגן, איז אַ וווּנדער צו זען, וויפֿל ענלעכקייטן זײַנען געבליבן אַפֿילו נאָך 5000 יאָר, און ניט אין אַ הייליקער שפּראַך, אַ געשריבענער, ווי לשון־קודש אָדער סאַנסקריט, וואָס ווערט אָפּגעהיט ווי אַן אויג אין קאָפּ, מע זאָל ניט בײַטן קיין קוצו של יוד, נאָר אין אַ פּשוטער פֿאָלקשפּראַך, וואָס אַלע האָבן פֿריִער באַטראַכט ווי אַ פּרימיטיוון זשאַרגאָן.

אַוודאי, האָט ליטוויש אויך געהאַט אַ גרויסע השפּעה אויפֿן ליטווישן ייִדיש, און ניט נאָר אויף דער עטניש־ליטווישער טעריטאָריע. דער פֿאַרשטאָרבענער ווילנער לינגוויסט כאַצקל לעמכען האָט אָנגעשריבן אַ לענגערע אַרבעט וועגן דער דאָזיקער פֿאַרבינדונג. און אַזוי ווי דאָס ליטווישע ייִדיש איז אין אַ סך פּרטים אָנגענומען געוואָרן פֿון אונדזער „סטאַנדאַרט‟, שפּילט די ליטווישע השפּעה אַ וויכטיקע ראָלע פֿאַר דער אַלגעמיינער ייִדיש־פֿאָרשונג. אָבער זאָל דאָס בלײַבן אַ טעמע פֿאַר אַ צווייטן אַרטיקל, דערווײַל איז שלײַכערס מעשׂה גענוג מע זאָל עס צעקײַען.