ניטאָ מער שיקל פֿישמאַן ז״ל

Joshua (Shikl) Fishman has Died

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published March 03, 2015, issue of March 20, 2015.

שיקל פֿישמאַן ז״ל
שיקל פֿישמאַן ז״ל

זונטיק, דעם 1טן מאַרץ איז אין ניו־יאָרק ניפֿטר געוואָרן אין עלטער פֿון 88 יאָר דער גרויסער סאָציאָ־לינגוויסט, ייִדישיסט און כּלל־טוער לטובֿת באַדראָטענע שפּראַכן, ד׳׳ר יהושע (שיקל) פֿישמאַן ע״ה. ער האָט פֿאַראָבֿלט זײַן פֿרוי געלע שווייד־פֿישמאַן, מיט וועלכער ער האָט געלעבט איבער זעכציק יאָר, דרײַ זין — מאָן, דוד און אַבֿרהם, 9 אייניקלעך און צוויי אור־אייניקלעך. זײַן שוועסטער איז געווען די ייִדישע פּאָעטעסע רחל פֿישמאַן (1935-1984).

ד׳׳ר פֿישמאַן איז געבוירן געוואָרן דעם 18טן יולי 1926 אין פֿילאַדעלפֿיע, פּענסילווייניע, דער זון פֿון ייִדישע אימיגראַנטן פֿון אוקראַיִנע און בעסעראַביע. זײַן פֿאָטער אַהרן איז געווען אַ פֿאַרברענטער ייִדישיסט, וואָס פֿלעגט יעדן טאָג פֿרעגן דעם יונגן שיקל: „וואָס האָסטו הײַנט געטאָן פֿאַר ייִדיש?‟ אין 1930 האָט זיך אָנגעהויבן זײַן ייִדישע דערציִונג אין די פֿילאַדעלפֿיער „אַרבעטער־רינג‟־שולן. זײַן פֿאָטער פֿלעג גיין מיט אים קלאַפּן אין פֿרעמדע טירן, כּדי צוצורעדן מענטשן צו שיקן זייערע קינדער אין די ייִדישע שולן. בעת ער האָט זיך געלערנט אין דער עפֿנטלעכער „אָלניער מיטלשול‟ אין פֿילאַדעלפֿיע, האָט ער אויך שטודירט אין אַ ייִדישער מיטלשול און אָנגעפֿירט מיט אַ „פּרץ יוגנט־קלוב‟, וואָס האָט אַרויסגעגעבן דעם ערשטן נוסח פֿונעם „יונגטרוף־זשורנאַל‟.

אין יענע יאָרן האָט ער זיך באַפֿרײַנדעט מיט אוריאל און גאַבי ווײַנרײַך. ער איז געווען אַן אויפֿפּאַסער אינעם ייִדישיסטישן זומער־לאַגער „נײַוועלט‟, צוזאַמען מיט גאַבי ווײַנרײַכן. בעת אַ באַזוך אין ניו־יאָרק בײַ די ווײַנרײַכס אין דער היים, האָט ד׳׳ר מאַקס ווײַנרײַך, דער דעמאָלטיקער דירעקטאָר פֿונעם „ייִוואָ‟־אינסטיטוט, אים פֿאַרבעטן אויף אַ קאָנפֿערענץ. דאָס איז געווען דער אָנהייב פֿון זײַן לאַנג־יאָריקער פֿאַרבינדונג מיטן פֿאָרש־אינסטיטוט. ד׳׳ר פֿישמאַן איז געבליבן נאָענט, סײַ פּערזענלעך און סײַ פּראָפֿעסיאָנעל, מיט אוריאל און מאַקס ווײַנרײַך ביזן סוף פֿון זייער לעבן.

נאָכן פֿאַרענדיקן דעם פּענסילווייניער אוניווערסיטעט, וווּ ער האָט באַקומען אַ באַקאַלאַווראַט אין געשיכטע און אַ מאַגיסטער אין פּסיכאָלאָגיע, האָט ער זיך געלערנט ייִדיש מיט מאַקס ווײַנרײַך בײַם „ייִוואָ‟. אין 1951 האָט ער אָנגענומען אַ שטעלע ווי אַ פּסיכאָלאָג פֿאַרן „ייִדישן דערציִונגס־ראַט‟ פֿון ניו־יאָרק. אינעם זעלביקן יאָר האָט ער חתונה געהאַט מיט זײַן ליבער לעבנס־באַגלייטערין, געלע. אין 1953 האָט ער פֿאַרענדיקט זײַן דאָקטאָראַט אין „קאָלומביע־אוניווערסיטעט‟ אין סאָציאַלער פּסיכאָלאָגיע. צו יענער צײַט האָבן אַ פּאָר ייִדישיסטישע אָרגאַניזאַציעס פּרובירט אָנצושטעלן דעם טאַלאַנטירטן יונגן דאָקטאָראַנט ווי אַ דערציִונגס־דירעקטאָר, אָבער ד״ר פֿישמאַן האָט געזען פֿאַר זיך גרעסערע האָריזאָנטן, און איז געגאַנגען אויף זײַנע אייגענע דרכים. אין 1958 האָט ער געלערנט דעם סאַמע־ערשטן קורס פֿון דער נײַער אַקאַדעמישער דיסציפּלין פֿון „סאָציאָלאָגיע פֿון שפּראַכן‟ (Sociology of Languages) בײַם שטאָטישן אוניווערסיטעט פֿון ניו־יאָרק. די דאָזיקע דיסציפּלין, וואָס איז הײַנט אַזוי נאָענט פֿאַרבונדן מיט ד״ר פֿישמאַנס קאַריערע, אַז ער ווערט באַטראַכט ווי איר „פֿאָטער‟, פֿאָרשט אויס די השפּעות פֿון אַ שפּראַך אויף אַ געזעלשאַפֿט. (דאָס נאָענט־פֿאַרבונדענע פֿעלד פֿון סאָציאָ־לינגוויסטיק פֿאָרשט אויס, פֿאַרקערט, די השפּעות פֿון אַ געזעלשאַפֿט אויף אַ שפּראַך).

אינעם זעלביקן יאָר האָט ד״ר פֿישמאַן אָנגעהויבן אַרבעטן אינעם פּענסילווייניער אוניווערסיטעט ווי אַ פּראָפֿעסאָר פֿון מענטשלעכע באַציִונגען און פּסיכאָלאָגיע. פֿון 1960 ביז 1988 איז ער געווען פּראָפֿעסאָר פֿון פּסיכאָלאָגיע און סאָציאָלאָגיע בײַם „ישיבֿה־אוניווערסיטעט‟, וווּ ער האָט אויך געדינט ווי דער דעקאַן פֿון דער „פֿערקאַוף גראַדויִר־שול פֿון סאָציאַלער וויסנשאַפֿט און הומאַניטאַרע שטודיעס‟. נאָך זײַן עמעריטירן זיך אין 1988 האָט ער געלערנט ווי אַ גאַסט־פּראָפֿעסאָר פֿון דערציִונג און לינגוויסטיק אין „סטענפֿאָרד־אוניווערסיטעט‟, ווי אויך אין צענדליקער אַנדערע אוניווערסיטעטן איבער די פֿאַראייניקטע שטאַטן, ישׂראל, די פֿיליפּינען און האָלאַנד.

במשך פֿון זײַן לאַנגער קאַריערע האָט ד״ר שיקל פֿישמאַן אַרויסגעגעבן כּמעט הונדערט ביכער און מער ווי טויזנט אַקאַדעמישע אַרטיקלען, צווישן זיי — וויכטיקע פֿאָרש־אַרבעטן און טעאָרעטישע מאָנאָגראַפֿיעס, וואָס האָבן געלייגט די עיקר־יסודות פֿון פֿאַרשידענע אונטער־דיסציפּלינען אין דער סאָציאָ־לינגוויסטיק. ספּעציעל וויכטיק און נאָענט צום האַרצן זענען אים געווען זײַנע פֿאָרש־אַרבעטן איבער באַדראָטע און מינאָריטעט־שפּראַכן. ד׳׳ר פֿישמאַן האָט פֿאָרמולירט אַ וועגווײַזער, וואָס העלפֿט די פֿעלקער, וואָס רעדן אויף די שפּראַכן, צו וויסן, וואָסערע טריט מע קען אָננעמען צו העלפֿן זייערע שפּראַכן אויפֿצולעבן. פֿאַר זײַן אַרבעט לטובֿת באַדראָטע שפּראַכן האָט ער באַקומען די „לינגוואַפּאַקס‟־פּרעמיע אין 2004.

ניט געקוקט אויף זײַן ריזיקער אַקאַדעמישער טעטיקייט ווי אַ פּראָפֿעסאָר, מחבר און דער רעדאַקטאָר פֿון אומצאָליקע אַקאַדעמישע זשורנאַלן און ביכער, איז ד״ר פֿישמאַן שטענדיק געבליבן אַקטיוו אין דער ייִדיש־וועלט. אין 1965 האָט ער אַרויסגעלאָזט אַ פּיאָנערישע שטודיע וועגן ייִדיש אין אַמעריקע, און אין 1981 — רעדאַקטירט דעם ריזיקן 800־זײַטיקן באַנד אויף ייִדיש און ענגליש, Never Say Die, מיט צענדליקער אַקאַדעמישע אַרטיקלען וועגן דער ייִדישער לינגוויסטיק, געשיכטע און סאָציאָ־לינגוויסטיק. ער האָט במשך פֿון לאַנגע יאָרן געפֿירט אַ רובריק וועגן דער סאָציאָ־לינגוויסטיק פֿאַרן זשורנאַל „אויפֿן שוועל‟, ווי אויך אָנגעשריבן אַ גרויסע צאָל אַרטיקלען פֿאַרן „פֿאָרווערטס‟ וועגן מינאָריטעט־שפּראַכן; דעם סאָציאָ־לינגוויסטישן מצבֿ פֿון ייִדיש און צוויישפּראַכיקייט, צווישן אַנדערע טעמעס. שיקל פֿישמאַן, צוזאַמען מיט געלען, האָבן אויך יאָרן לאַנג אָנגעפֿירט מיט אַ פֿונדאַציע, וואָס שטיצט ייִדיש־פּראָגראַמען צו לערנען די שפּראַך די יונגע לײַט. די פֿונדאַציע הייסט נאָך זײַנע עלטערן, אַרהן און סאָניע פֿישמאַן.

„די שבֿועה‟, וואָס פּראָפֿ׳ שיקל פֿישמאַן האָט געהאַלטן פֿאַר די „פֿאָרווערטס‟־לייענער לכּבֿוד דעם 100־יאָריקן יוביליי זינט דער טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ 1908 — קלינגט הײַנט ווי זײַן צוואה צו אונדז, די נײַע דורות פֿון ייִדיש־טרעגערס.

לאָמיר זיך צוהערן צו די ווערטער פֿונעם גרויסן שפּראַכן־מומחה, וואָס האָט ביזן לעצטן אָטעם געזאָרגט און געווייטיקט וועגן מאַמע־לשון. זײַן אָנזאָג צו יעדן פֿון אונדז איז: מעשׂים! מעשׂים! מעשׁים!

די „פֿאָרווערטס‟־משפּחה טרויערט איבערן טויט פֿון אונדזער מיטגליד און נאָענטן פֿרײַנד, דעם האַרציק שטילן ייִד אַ חכם, שיקל פֿישמאַן ע״ה. אַ טרייסט זײַן געטרײַער פֿרוי געלע שווייד־פֿישמאַן, זײַנע זין און דער גאַנצער משפּחה.

„פֿאָרווערטס‟־רעדאַקציע