פּובליציסטיק

ספֿרדישע ייִדן און מוסולמענער אין הײַנטיקן פֿראַנקרײַך

Sephardi Jews and Muslims in France Today

פֿון מאַשע פֿאָגעל

„מײַן זײדע איז געװען דער חזן און שוחט פֿון דער סאַמער װיכטיקסטער שיל אין שטאָט קאָנסטאַנטין, די ׳מידרש־שיל׳, האָט זי געהײסן,‟ — דערמאָנט זיך מישעל אַסון, אַ פּאַריזער ייִד, װאָס האָט עמיגרירט פֿון אַלזשיר, װען דאָס לאַנד איז געוואָרן אומאָפּהענגיק. ער איז דאַן געװען זעקס יאָר אַלט.

אַ ספּעציאַליסט אין דעם אַנאַליז פֿון עפֿנטלעכקײט, װיל מישעל אַסון געבן דעם „פֿאָרווערטס‟ זײַן דעה װעגן די ספּעציפֿישע באַציִונגען, וואָס עקזיסטירן צווישן די ספֿרדישע ייִדן אין פֿראַנקרײַך און זײערע מוסולמענישע לאַנדסלײַט, װעלכע זענען געקומען ס‘רובֿ פֿון די זעלביקע לענדער: אַלזשיר, טוניזיע, מאַראָקאָ. זיי זענען געווען שכנים אין צפֿון־אַפֿריקע, און געבליבן שכנים דאָ, אין די גרויסע שטעט פֿון פֿראַנקרײַך. זײ לעבן נישט צוזאַמען, נאָר אײן פֿאָלק לעבן דעם צװײטן. זײ טײלן זיך מיט עטלעכע קולטורעלע טעמעס, נאָר זײ האַלטן זיך סײַ־װי אויף אַ געוויסן מהלך אײנער פֿונעם צװײטנס.

„איך װיל אײַך דערצײלן אַן אַנעקדאָט“, רעדט װײַטער מישעל אַסון. „אין די 1950ער יאָרן, האָט מײַן זײדע, אַ שוחט, געשטרײַקט ווי אַן אויסדרוק פֿון סאָלידאַריטעט מיט די אַרבעטער פֿון די שעכטהײַזער, װאָס מערסטן פֿון זײ זענען געװען מוסולמענישע. פֿון דאַן אָן און װײַטער, האָבן זײ אים גרױס כּבֿוד אָפּגעגעבן. אַלע האָבן אים גערופֿן: ׳ראַבי בעבער׳. און װען ס‘האָט אויסגעבראָכן די מלחמה, איז ער געראַטעוועט געװאָרן, כאָטש נישט אײן ייִדישן חשובֿ האָבן דאַן דערהרגעט די אַראַבישע קעמפֿער. דער ‘פֿראָנט דע ליבעראַסיאָן נאַסיאָנאַל‟’ האָט אים באַשיצט, און ער איז װײַטער אַרומגעגאַנגען אין אַלע קרעטשמעס פֿון שטאָט צו מאַכן אַ לחיים בײַם סוף טאָג, װי אַלע ייִדן פֿלעגן אַ מאָל טאָן אין קאָנסטאַנטין.

„אין 1962, האָבן אים די מוסולמענישע אַלזשירער פֿאָרגעלײגט צו בלײַבן אין לאַנד; נאָר ער האָט זיך אָפּגעזאָגט, און איז אַװעקגעפֿאָרן. אין פֿראַנקרײַך האָט ער געאַרבעט ווי אַ חזן. פֿלעגט ער דאַן אין פּאַריז, פּונקט װי אין אַלזשיר, הערן אַראַבישע מוזיק אױף זײַן אַלטן מאַגנעטאָפֿאָן, כּדי צו קענען ניצן אײן נאָטע אָדער צװײ פֿון אַן אַראַביש ליד פֿאַר זײַן שבתדיקן פֿאָרלײענען פֿון דער תּורה. ער האָט באַזונדערס ליב געהאַט אַוואַדיאַ סאַפֿי, אַ ליבאַנעזישער קריסט, און מוהאַמאַד אַבדעל אואַהאַב, אַן עגיפּטער. און אַזױ האָט ער צוגעגעבן צו דעם ספּעציפֿישן טעם פֿונעם קאָנסטאַנטינער ייִדישן ניגון אַן אַראַבישן טאָן. צי װײסט איר, אַז די אַלזשירער ייִדן זענען געװען טײַערע זינגער? אין אַלזשיר איז אײנער פֿון די סאַמע באַקאַנטסטע זינגער — סײַ צװישן ייִדן און סײַ צװישן אַראַבער — געװען דער ייִד, רעמאָן. דער דאָזיקער רעמאָן איז געװען אַ חבֿר פֿון מײַן זײדן. ער פֿלעגט קומען צו אים אין שטוב און זוכן אינספּיראַציע אין זײַנע פֿרומע ניגונדלעך. אָבער רעמאָן איז דערהרגעט געװאָרן דורך די נאַציאָנאַליסטן.“

אָט פֿון דעם געמיש פֿון בענקשאַפֿט און פֿון שרעק, פֿון סאָלידאַריטעט און פֿון אומצוטרױ גייט אָן אין פֿראַנקרײַך עד-היום די פֿאַרבינדונג צװישן ספֿרדישע ייִדן און אַראַבישע מוסולמענער. אַרמאַן אַבעקאַסיס איז אַ שרײַבער און אַ פֿילאָזאָף; אַ געבױרענער אין קאַסאַבלאַנקאַ, מאַראָקאָ, איז ער גוט באַקאַנט אין דער פֿראַנצױזישער ייִדישער קהילה פֿאַר זײַן אַרבעט װעגן דער רעליגיעזער קלערונג פֿון יודאַיִזם. אין מײַן טעלעפֿאָנישן שמועס פֿאַרן „פֿאָרװערטס‟ האָט ער געזאָגט: „אין צפֿון־אַפֿריקע האָט געהערשט אַן אומצוטרױ צווישן די ייִדן קעגן די מוסולמענער, אַפֿילו װען ס׳איז נישט געװען קײן אמתע סיבה דערפֿאַר. מע קען אַפֿילו זאָגן, אַז עס האָט שטיל געברענט אַ קעגנזײַטיקער ביטול. אין מאַראָקאָ (און אויך אין פֿראַנקרײַך, ווי ס‘האָט אונדז פֿריִער דערקלערט מישעל אַסון), פֿלעגן די אַראַבער כּסדר צוגעבן אין אַ שמועס דעם אױסדרוק ׳נישט צו באַלײדיקן׳ נאָכן װאָרט, ׳יאַהוד׳ (ייִד), װי דאָס װאָרט אַליין װאָלט געװען אַ שמוציקס. אױכעט די ייִדן האָבן די מוסולמענער פֿאַראַכט אין אַ װעג, װאָס מען מוז פֿאַרדאַמען. הײַנט־צו־טאָג אין פֿראַנקרײַך רעדט אַ ספֿרדישער ייִד קעגן די מוסולמענער גאָר אַנדערש װי אַן אַשכּנזישער. דער לעצטער קאָן פּשוט מורא האָבן פֿאַרן אַראַבער; נאָר די געדיכטקײט פֿון דער ספֿרדישער פֿײַנטשאַפֿט קעגן דעם מוסולמענער װעט זײַן אינטענסיװער. אַװדאי, נישט אין אַלע משפּחות איז געװען דאָס זעלבע. רעספּעקט האָט מען אױכעט געקאָנט געפֿינען“.

הײַנט אין דער פֿראַנצױזישער רעפּובליק, זענען די באַציִונגען צװישן ייִדן און מוסולמענער אַ סך אַנדערש געװאָרן. דער יונגער דור איז שוין דאָ געבױרן געװאָרן, נישט אין אַפֿריקע. די יונגע מענטשן האָבן עטלעכע אָפּשאַצונגען — אײן צד װעגן דעם צװײטן. די ייִדישע יוגנט האָט געהערט פֿון זײערע טאַטעס און זײדעס סײַ אויסגעטראַכטע מעשׂיות װעגן די „גאָלדענע יאָרן‟, װען אַלע האָבן צוזאַמען געלעבט בשלום, סײַ אַן היפּוך דערפֿון — רציחהדיקע פּיטשעווקעס. עס זענען פֿאַראַן אַ פּאָר אַסאָציאַציעס, װעלכע פּראָבירן צו קעמפֿן קעגן די פֿאָראורטלען.

פּיער לװי פֿון דער שטאָט שטראַסבורג, אין מיזרח פֿראַנקרײַך, אױף דער גרענעץ מיט דײַטשלאַנד, גיט אונדז צו פֿאַרשטײן זײַן אַקטיװיטעט: „פֿאַר אַ יעדער זאַך, איז דאָ אַן אָנהײב. אמת, עס גײט בײַ אונדז נישט זײער גיך. אונדזער ציל איז צו אַרבעטן, כּדי דער קומענדיקער דור זאָל װערן מער אַ רעפּובליקאַנישער; ער זאָל גרײט זײַן צו לעבן רויִק מיט יעדן אײנעם. דאָס איז אַ שװערע אַרבעט און אַ לאַנגע. נישט מיטאַמאָל װעט זיך עס אונדז אײַנגעבן. לױט מיר איז עס אַ װיכטיקע זאַך נישט בלויז פֿאַר ייִדן און מוסולמענער בפֿרט, נאָר פֿאַרן לאַנד בכלל.“

װאָס געשעט גענױ, װען ער קומט און שטעטל מיט זײַן אױטאָבוס? „מיר רעדן מיט די יונגע לײַט װאָס קומען צו אונדז. יאָ, אמת, אַ מאָל הערט מען נישט אײַנגענעמע װערטער, אָבער רציחהדיקע געשעענישן בלײַבן אַ זעלטענע זאַך. מיר פּראָבירן צו רעדן װעגן פּאָזיטיװע ענינים. װעגן דעם, װאָס מיר טײלן איינער דעם אַנדערן. אַװדאי, איז די פֿראַגע פֿון דער קריג צװישן ישׂראל און די פּאַלעסטינער שטענדיק אַ ברענענדיקע און אַן אויפֿגעריסענע באָמבע. מיר רעדן נישט װעגן דעם. מיר זענען דאָ אין פֿראַנקרײַך. אונדזער פּונקט איז, אַז יונגע לײַטן זאָלן זיך לערנען װעגן זײער אײגענער געשיכטע, און אַז זײ זאָלן זיך באַקענען צװישן זיך. אַזױ װי מיר האָבן װײניק געלט פֿאַר אונדזערע אַקטיװיטעטן, אָרגאַניזירן מיר פּראָסטע, ביליקע פּראָיעקטן — אַ װיזיט אין אַ שיל צי אין אַ מעטשעט, למשל“.

זיכער װעלן די קומענדיקע דורות מוזן װידער אױפֿפֿרישן זײער אײגענעם זכּרון, זיך לערנען װעגן זײער אײגענער היסטאָריע פֿון די הונדערט יאָר ייִדישער אָנװעזנהײט אין צפֿון־אַפֿריקע. בנימין (בענזשאַמאַן) אַבטאַן, דער אַמאָליקער פּרעזידענט פֿונעם פֿאַרבאַנד פֿאַר ייִדישע סטודענטן אין פֿראַנקרײַך, און הײַנט דער פּרעזידענט פֿון אַן אײראָפּעיִשער אַסאָציאַציע קעגן ראַסיזם, גלייבט, אַז צוליב דעם פֿאַרגעסעניש, װאָס ס‘האָט פֿאַרדעקט די מאַסיװע ייִדישע עמיגראַציע פֿון מאַגרעב, פֿרוכפּערן זיך די ראַסיסטישע פֿאַנטאַזיעס צװישן ייִדן און מוסולמענער.

בנימין אַבטאַן װיל בױען אַ פּראָיעקט צװישן פֿראַנצױזישע און מאַראָקאַנער אינטעליגענטן מיט אַ פֿאַרשיידנטאַרטיקער טעמאַטיק. אין דער אַקאַדעמישער װעלט, טרעפֿט מען טאַקע אַזאַ װיליקײט אָנצוהײבן פֿאָרשונגען. צװײ אַקאַדעמישע פֿיגורן, בנימין סטאָראַ און אַבדעלואַהאַב מעדעב, װאָס איז נישט לאַנג געשטאָרבן, האָבן אין 2013 אָנגעפֿירט מיט אַ קאָלעקטיװער אויסגאַבע — „ייִדן און מוסולמענער“.

אַ ריי פּראָפֿעסאָרן האָבן געשיקט זייערע אַרטיקלען פֿון דער גאַנצער װעלט. מעדעב האָט אין 2013 געגעבן זײער אַ שפּיציקן אַנאַליז אױף אַ קאָנפֿערענץ אין פּאַריז װעגן דעם בוך: „היסטאָריקער האָבן לאַנג געחלומט װעגן אַ גאָלדענער צײַט פֿון איסלאַם. אין 19טן יאָרהונדערט, פֿלעגן זײ פֿאַרגלײַכן די שװעריקײט פֿון ייִדישן לעבן אין דער קריסטלעכער אײראָפּע מיט דעם גן־עדן, װאָס, לױט זײ, האָט געהערשט פֿאַר ייִדן בפֿרט און פֿאַר דער קולטור אין מיזרח בכלל . נאָר פֿון די 1930ער יאָרן האָט זיך אויפֿגעשטעלט אַ נײַע מיטאָלאָגיע, אַז בײַ די אַראַבער איז געװען ערגער, װי אין אַלע אַנדערע פּלעצער אין דער ערד, און אַז דער ייִד האָט קײן רעכט בײַ זײ נישט געהאַט.‟

גאַנץ אַנדערש איז די סיטואַציע אין איסלאַם געװאָרן מיט 200 יאָר צוריק. ערשטנס, האָט דער קאָלאָניאַליזם אָנגעצונדן אַ ביטערן עגמת־נפֿש צװישן די מוסולמענער קעגן די ייִדן, װאָס אַ סך פֿון זיי האָבן זיך אָנגעשלאָסן אין די אידעען פֿון דער פֿראַנצױזישער רעװאָלוציע און עמאַנציפּאַציע. צװײטנס, האָט זיך דער לאָקאַלער נאַציאָנאַליזם צעשפּרײט אין די אַראַבישע לענדער, קומענדיק פֿון אײראָפּע, און געהאַט די סימנים פֿון אַ רעלאַטיװער טאָלעראַנץ, װאָס האָט עקזיסטירט אין איסלאַם.

סוף-כּּל-סוף, האָט דער איסלאַמיזם, רעאַגירנדיק קעגן דער מערבֿדיקער מאָדערניטעט װאָס די נישט-רעליגיעזע אַראַבישע שטאַטן האָבן אַרױפֿגעלײגט, האָט אַ נײַע אַנטיסעמיטישע פּראָפּאַגאַנדע אָנגעהױבן זיך צו פֿאַרשפּרייטן. מע מוז אױכעט אונטערשטרײַכן דעם פֿאַקט, אַז די באַציִונגען צװישן ייִדן און מוסולמענער פֿאַרערגערן זיך נאָך מער מיט דער אַראַבישער שׂינאה קעגן ציוניזם, װאָס ווערט געשילדערט װי אַ נײַעם אײראָפּעיִשן קאָלאָניאַליזם; און מיטן ייִדישן פּחד נאָכן חורבן, אַז עס װעט אפֿשר געבױרן װערן אין איסלאַם אַ נײַער האַס קעגן די ייִדן, װאָס זײ וועלן װידער אַ מאָל פּלאַנירן אױסצוראָטן.

שױן מיט יאָרן צוריק, האָט דער פֿראַנצױזישער סאָציאָלאָג אַלבער מעממי, אַ געבױרענער אין טוניזיע, װאָס האָט געפֿאָרשט אי די ייִדישע, אי די אַראַבישער געשיכטע אין טוניזיע, אין 1996 געשריבן אין זײַן בוך, „דער ייִד און דער פֿרעמדערמאַן“: „פֿאַר אונדז זענען די אַראַבער געװען בײדע צוזאַמען — ברידער און שׂונאים, פֿײַנטלעכע קוזינען. געװיס, איז געװען אַ געמײנזאַמקײט װאָס שײך די מינהגים. מיר פֿלעגן, פּונקט װי זײ, עסן דעם קוסקוס, מיר האָבן ליב געהאַט פֿיש, פֿלעגן אױף דער פּלאַזשע גײן… אָבער יעדער פֿאַר זיך אין דער הײם. מיר האָבן שיִער נישט חתונה געהאַט (…). דאָך, האָבן מיר געהאַט דאָס זעלביקע געפֿיל, די זעלבע לידער, די זעלבע זינגערין.“

דעני שאַרביט, אַ דאָקטאָר אין פּאָליטיק־װיסנשאַפֿט אין דעם „אָפֿענעם אוניווערסיטעט‟ אין ישׂראל, דערקלערט אַזױ אינעם בוך „ייִדן און מוסולמענער“: ”אַלבער מעממי מאָנט אַן אַלגעמײנע ירושה, אָבער ער דערצײלט נישט קײן מיסטישע מעשׂיות װעגן דער באַציִונג צװישן ייִדן און מוסולמענער, נישט אױף שלעכטס, און נישט אױף גוטס. ער גלייבט נישט אין אַ ייִדל, װאָס װאָלט געהערשט אײדער ס’איז געבױרן געװאָרן מדינת־ישׂראל. נאָר ער האַלט אױכעט, אַז די איצטיקע פֿײַנטשאַפֿט איז נישט אויף אייביק. פֿיר צדדים: די פּאַלעסטינער, די ישׂראלים, די אַראַבישע נאַציע, און די ייִדישע תּפֿוצות װעלן צוזאַמען מוזן זיך צונויפֿנעמען און פּסקנען: מע מוז אַרבעטן צוזאַנען!‟