קונסט און קולטור, געשיכטע

דער חורבן — אַ בליק פֿון צווייטן דור

The Holocaust as Seen by the Second Generation

פֿון דזשאָרדין קוציק

די מענטשן, וואָס גיבן זיך אָפּ מיטן פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿונעם חורבן, ראַנגלען זיך איצט מיט דער פֿראַגע: וואָס וועט מען טאָן, ווען עס וועלן שוין מער ניט בלײַבן קיין לעבעדיקע עדות פֿון יענע שרעקלעכע יאָרן? דער נײַער פֿילם Les Enfants de la Nuit (די קינדער פֿון דער נאַכט) פֿון פֿראַנסואַ לוי־קונץ און פֿראַנק אַשכּנזי שטעלט פֿאָר איין לייזונג אויף דער פּראָבלעם דורכן דערציילן די געשיכטעס פֿון די, וואָס האָבן איבערגעלעבט דעם ייִדישן חורבן, דורך אינטערוויוען מיט זייערע קינדער. דער פֿילם דערקלערט ניט בלויז די געשיכטעס פֿון די עלטערן, וואָס האָבן דורכגעלעבט דעם נאַצישן גיהנום, נאָר אויך די השפּעות, וואָס זייער טראַוומע האָט געהאַט אויפֿן קומענדיקן דור.

ווי עס גיט איבער דער ענגלישער טיטל Generation After Darkness (דער דור נאָכן פֿינצטערניש), לייגט דער פֿילם טאַקע דעם טראָפּ אויף די קינדער פֿון די ניצול־געוואָרענע פֿראַנצויזישע ייִדן. אַזוי אַרום איז דער מײַסטערהאַפֿטיקער און באמת רירנדיקער פֿילם, איינער פֿון די ערשטע, אויב ניט גאָר דער ערשטער דאָקומענטאַר־פֿילם, וועגן דעם נאַצישן גענאָציד, וואָס ווײַזט בכלל ניט קיין לעבנס־געבליבענע דערפֿון.

במשך פֿון די אינטערוויוען זיצן די קינדער פֿון די לעבנס־געבליבענע, אין זייערע 50ער און 60ער יאָרן, בײַ אַ טיש אין אַ טונקלן צימער, וואָס זעט אויס ווי אַ טייל פֿון אַ קיך. די „קיך‟ האָט אָבער זייער ווייניק ליכט און אַלצדינג דאָרטן — די ריזיקע שטולן, דער הויכער טיש, די סטעליע און דער דיל — איז געפֿאַרבט אין שוואַרץ. די „קיך‟, וואָס איז מער ענלעך צו אַ דעקאָראַציע אויף אַ בינע איידער אַ טייל פֿון אַ הויז, דינט ווי דער הינטערגרונט פֿאַר די זכרונות, וואָס די רעדנער דערציילן פֿאַר דער קאַמערע. די ענלעכקייט צו דער אינטימער סבֿיבֿה פֿון אַ היים, וואָס דאַרף זיי דערמאָנען די בילדער פֿון זייערע קינדער־יאָרן, ווערט אויך אַנטקעגנגעשטעלט אַנטקעגן דעם פֿינצטערניש, וואָס זאָגט עדות פֿון דער פּסיכאָלאָגישער טראַוומע, וועגן וועלכער עס רעדן די אינטערוויויִרטע.

צווישן די אינטערוויוען לייענט מען פֿאָר אויסצוגן פֿון באַקאַנטע מעמואַרן וועגן דעם חורבן אין דער זעלביקער צײַט, וואָס מע זעט פֿאַרשידענע בילדער, וועלכע דערמאָנען אין דער טראַגעדיע. אַנשטאָט צו באַנוצן זיך מיט די בילדער פֿון טויזנטער פֿאַרשטאַרטע גופֿים און פֿילמען פֿון קאַצעטניקעס גלײַך נאָך דער באַפֿרײַונג, וואָס מע זעט זיי כּמעט אין אַלע פֿילמען וועגן די לאַגערן, האָט לוי־קונץ באַשלאָסן פֿאָרצושטעלן אייגנאַרטיקע אַנימאַציעס, געמאַכט מיט ליימענע ליאַלקעס (claymation). די דאָזיקע אַנימאַציע־פֿילמען גיבן איבער דאָס געפֿיל פֿון אַ קאָשמאַר אָדער פֿון אַ קינדערישער פּראָבע פֿאָרצושטעלן די איבערלעבונגען פֿון די אייגענע עלטערן.

אין אַנדערע מאָמענטן זעט מען זעלטענע קאָלירטע פֿאָטאָגראַפֿיעס, וואָס מע האָט געמאַכט פֿונעם ייִדישן לעבן אין פּאַריז בעת דער דײַטשישער אָקופּאַציע, ווי אויך די באַקאַנטע בילדער פֿון טויזנטער אויסגעדאַרטע מתים אין די לאַגערן. די סאַמע רירנדיקסטע און אַפֿילו שרעקלעכסטע געשטאַלטן זענען דווקא די אַנימאַציע־פֿילמען, וואָס צוזאַמען מיט דער טונקעלער „קיך‟, אין וועלכער עס קומען פֿאָר די אינטערוויוען, געבן צו צום גאַנצן פֿילם אַן אַטמאָספֿער פֿון אימה און טראַוומע.

אינעם פֿילם אינטערוויויִרט מען קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה, צווישן זיי צוויי פּסיכאָלאָגן: סילוויאַ סימאָן און מאַקס כּהן (וואָס איז באַקאַנט דעם „פֿאָרווערטס‟־לייענער צוליב זײַנע ווידעאָ־אינטערוויוען אויף אונדזער וועבזײַטל). אַזוי שילדערט כּהן דעם ייִדיש־רעדנדיקן קוואַרטאַל פֿון פּאַריז, אין וועלכן ער איז אויפֿגעוואַקסן: „ס׳איז געווען אַן עולם, אָבער מענטשן האָבן דאָך אויסגעפֿעלט‟. וועגן זײַן באַציִונג מיט זײַנע עלטערן האָט כּהן איבערגעגעבן:

„מיר האָבן געוואָלט זײַן נאָרמאַלע קינדער מיט נאָרמאַלע עלטערן, אָבער אַנשטאָט דעם, האָבן מיר געהאַט מענטשן, וואָס האָבן זייער אַ סך געפֿאָדערט פֿון אונדז. זיי האָבן געוואָלט, אַז מיר זאָלן זיי היילן, אַז מיר זאָלן אַלצדינג אָפּמעקן‟.

סימאָן, די צווייטע פּסיכאָלאָגין, האָט דערציילט וועגן די מענטשן, וואָס האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן, אַז „זיי זענען די תּכריכים און אַרונות פֿון די, וועלכע זענען געשטאָרבן, וואָס מע האָט ניט דערלויבט זיי צו האָבן קיין געהעריקע לוויה, קיין מצבֿות אָדער קיין נעמען‟.

די אַלע, וואָס ווערן אינטערוויויִרט אינעם פֿילם, ראַנגלען זיך מיט דעם, ווי אַזוי ריכטיק אויסצודריקן זייער דאַנקבאַרקייט צו זייערע עלטערן, וואָס זיי האָבן, ניט געקוקט אויף זייערע ביטערע איבערלעבענישן געקענט דערציִען קינדער — הגם מיט פּסיכאָלאָגישע וווּנדן, וואָס זיי האָבן ניט־ווילנדיק איבערגעלאָזט. געוויסע זענען פֿאָרזיכטיק צו זאָגן, אַז זיי באַשולדיקן ניט זייערע עלטערן, וואָס זיי האָבן זייערע קינדער ניט אַלעמאָל דערצויגן אויף אַ געזונטן אופֿן אָדער זיי אָפּגעגעבן ניט אַזוי פֿיל אויפֿמערק און ליבע, ווי די קינדער פֿון אַנדערע עלטערן. כּהן דערקלערט, אַז ער, ווי אַ סך אַנדערע קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה, האָט געדאַרפֿט זיך דערווײַטערן פֿון די עלטערן, כּדי זיך אויסצוהיילן פֿון גײַסטיקע פּראָבלעמען. כּהן לייקנט אָפּ בכלל דעם טיטל „קינדער פֿון די חורבן־איבערלעבער‟, ווײַל ער האַלט, אַז אַזאַ באַגריף מאַכט אַן אײַנדרוק, אַז דער חורבן אַליין האָט געשאַפֿן אַזעלכע קינדער, און ער וויל זיך באַפֿרײַען פֿון אַזאַ לאַסט.

אַחוץ דעם, וואָס ס׳איז ניטאָ קיין ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה, וואָס נעמען אָנטייל אין „די קינדער פֿון דער נאַכט‟, איז דער פֿילם אויך גאַנץ אומגעוויינטלעך פֿאַרן זשאַנער, ווײַל קיינער זאָגט גאָרניט, וואָס וואָלט געקענט לאָזן אַ געפֿיל פֿון האָפֿענונג. ס׳איז דאָ אַ לאַנגע טראַדיציע, ווי אַזוי מע שטעלט פֿאָר די לעבנס־געבליבענע פֿונעם חורבן; דהײַנו: נאָכן דערציילן וועגן אַלע שרעקלעכע און טראַגישע זאַכן, וואָס זיי האָבן געזען, רעדן זיי אויך פֿון עפּעס פּאָזיטיווס, ווי למשל, וועגן זייערע קינדער און אייניקלעך אָדער וועגן עפּעס אַ מאָראַלישן נימשל, וואָס זיי האָבן פֿון דעם אַלעם אַרויסגעטראָגן. אינעם דאָזיקן פֿילם זעט מען אָבער ניט אַזאַ מין „ליכט בײַם סוף טונעל‟. קיינער רעדט ניט פֿון דעם, ווי פֿריילעך זיי לעבן זיך הײַנט אויס, אָדער וועגן די גרויסע משפּחות, וואָס זיי האָבן באַוויזן אויפֿצושטעלן. דער פֿילם לאָזט דעם פּובליקום מיט אַ טעם פֿון ריינער טראַגעדיע.

ניט אַלע קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה האָבן געליטן פּסיכאָלאָגיש צוליב זייערע עלטערן, און ווײַט ניט אַלע האָבן געהאַט אַזעלכע טרויעריקע קינדער־יאָרן ווי די, וואָס ווערן אָפּגעשפּיגלט אינעם פֿילם. קען מען יאָ האָבן טענות צום בילד פֿונעם צווייטן דור, וואָס דער פֿילם מאָלט. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט דער מצבֿ, אָפּגעשפּיגלט אינעם פֿילם יאָ אַ הונדערט־פּראָצענטיקע שײַכות צו די איבערלעבענישן פֿון זייער אַ סך אַזעלכע ייִדן.

„די קינדער פֿון דער נאַכט‟, איז איינער פֿון די ערשטע, און דווקא דער עפֿעקטיווסטער פֿילם, צו ווײַזן יענעם אַספּעקט פֿונעם ייִדישן חורבן; און דערפֿאַר איז ער גאָר אַ וויכטיקער היסטאָרישער דאָקומענט.