מינהגים וואָס שטאַמען פֿון דער קבלה

Customs That Stem From the Kabbalah

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published March 24, 2015, issue of February 06, 2015.

אין דעם ייִדישן קולטור־קעמפּ בויבעריק אין ניו־יאָרק האָט דער פּעדאַגאָג לייביש לעהרער אײַנגעפֿירט אַ טראַדיציע אין די 1920ער יאָרן, אַז פֿרײַטיק־צו־נאַכטס זאָל יעדער קעמפּער זיך אָנטאָן אין ווײַסע קליידער. די בויבעריקאַנער טראַדיציע האָט, אָבער, אַ לאַנגע געשיכטע, ווי מע לייענט אינעם גאָר אינפֿאָרמאַטיוון און פֿאַרכאַפּנדיקן בוך „ייִדישע מינהגים וואָס שטאַמען פֿון דער קבלה‟ [Jewish Customs of Kabbalistic Origin] פֿון משה פֿײַערשטיין (Morris M. Faierstein).

ס׳איז מיר קיין מאָל נישט אײַנגעפֿאַלן צו פֿאַרבינדן בויבעריק מיט די צפֿתער מקובלים פֿונעם 16טן און 17טן יאָרהונדערט, אָבער נאָך דעם ווי איך האָב דאָס בוך איבערגעלייענט, זענען אַ סך שײַכותן בולט געוואָרן. דאָס בוך ווערט געצילט אויף אַ ברייטערער לייענערשאַפֿט, און כאָטש ס’איז אַלע מאָל שווער צו באַשטעטיקן, צי אַ געוויסער מינהג שטאַמט פֿון אַ געוויס אָרט און צײַט, באַווײַזט דער מחבר זײַן בקיאות אין צונויפֿנעמען אַלע געדרוקטע מקורים, סײַ צווישן די אַלטע ספֿרים, סײַ צווישן די נײַע אַקאַדעמישע פֿאָרשונגען בײַם צונויפֿשטעלן זײַן שטודיע.

אַז מע דאַרף זיך שיין אָנטאָן לכּבֿוד שבת לייענט מען שוין אין דער גמרא, אָבער דאָס טראָגן ווײַס האָבן פֿאַרשפּרייט די מיסטיקער אין צפֿת אָנהייבנדיק פֿונעם 16טן יאָרהונדערט. דעם מינהג האָבן אָנגענומען די חסידים פֿונעם בעל־שם־טובֿ און שבתי צבֿי, אָבער מיט דער צײַט איז דער קאָליר שוואַרץ געוואָרן מער פּאָפּולער, צוליב דער אַרומיקער קריסטלעכער באַפֿעלקערונג אין אייראָפּע, בײַ וועלכער שוואַרץ איז געווען דער סימבאָל פֿון פֿאָרמאַליטעט און כּבֿוד.

די הויפּט־פֿיגור אין דער צפֿתער מיסטישער סבֿיבֿה איז געווען, כּידוע, יצחק לוריא, אויך באַקאַנט ווי האַר״י הקדוש (1534—1572). פֿײַערשטיין ווײַזט ווי לוריא און זײַן קרײַז האָבן נישט נאָר איבערגעמאַכט די זוהרישע טראַדיציע; זיי האָבן אויך איבערגעמאַכט דאָס טאָג־טעגלעכע רעליגיעזע לעבן. אַ סך מינהגים האָט מען אפֿשר ערגעץ וווּ פֿריִער אָנגעהאַלטן, אָבער דורך לוריא און אַנדערע מקובלים האָט מען זיי פֿאַרשפּרייט. עס קען זײַן, אַז ס׳איז געווען מעגלעך דאָס צו טאָן דורך די שלוחים פֿון ישׂראל, וועלכע האָבן געזאַמלט געלט אין אייראָפּע.

ווײַסע מלבושים איז ווײַט נישט דער איינציקער מינהג, פֿאַרבונדן מיט שבת וואָס שטאַמט פֿון די מקובלים און זייער הויפּט־ספֿר, דער „זוהר‟. סײַ „שיר־השירים‟, סײַ „לכו־דודי‟ האָט די מיסטישע סבֿיבֿה אײַנגעפֿירט שבת. לויט די צפֿתער דריקט מען אויס די ליבשאַפֿט פֿון שלמה המלכס „שיר־השירים‟ נישט צו אַ פֿרוי, נאָר צו דער שכינה. „לכה־דודי‟ האָט געשריבן שלמה אַלקאבץ (אַן ערך 1505—1584) אין צפֿת צו באַגריסן דעם שבת, ווי אַ טייל פֿון קבלת־שבת. אַגבֿ, האָט מען טיילן פֿון „שיר־השירים‟ און „לכה־דודי‟ געזונגען אין „קעמפּ בויבעריק‟ פֿרײַטיק־צו־נאַכטס. אין צפֿת האָט מען צו ערשט געזונגען „אשת חיל‟ בײַם שבת־טיש, און דער לכתּחילהדיקער מיין פֿונעם פּיוט איז געווען, אַז מע לויבט די שכינה און נישט די פֿרוי, ווי מע פֿאַרשטייט אים געוויינטלעך הײַנט.

אין די פֿריִערדיקער אַרטיקלען האָב איך באַשריבן ווי בײַם יערלעכן „קלעזקאַנאַדע‟־פֿעסטיוואַל לעבן מאָנטרעאַל האָט מען אײַנגעפֿירט אַ מאַרש אויף צוריק צו באַגריסן דעם שבת בײַם זון־אונטערגאַנג מיט דער באַטייליקונג פֿון הונדערטער מוזיקער. דער דירעקטער מקור פֿאַר דער „קלעזקאַנאַדע‟־טראַדיציע איז געווען אַ רומעניש שטעטל, אָבער דער געדאַנק אַרויסצוגיין אין דרויסן צו באַגריסן דעם שבת האָבן די צפֿתער מקובלים שוין געטאָן מיט הונדערטער יאָרן פֿריִער.

נישט אַלע צפֿתער מינהגים האָבן געהאַט די הסכּמה פֿונעם אר״י. ממש אַ רעוואָלוציאָנערער אײַנפֿיר פֿון די חסידים אין מיזרח־אייראָפּע איז, וואָס זיי האָבן אָנגעהויבן דאַוונען לויטן ספֿרדישן נוסח. דאָס האָט פֿאַרשאַפֿט אַ גרויסע קעגנערשאַפֿט צו זייער שיטה. שטעלט זיך אַרויס, אַז לוריא אַליין האָט דווקא געדאַוונט נוסח אַשכּנז, און האָט געהאַלטן, אַז מע דאַרף נישט בײַטן.

די שטאָט צפֿת
די שטאָט צפֿת

הײַנט איז דער מינהג פֿון אושפּיזין — דאָס פֿאַרבעטן זיבן געסט פֿון דער תּורה אַרײַן אין דער סוכּה (די אָבֿות, משה־רבינו, אַהרן־הכּהן, יוסף־הצדיק און דוד־המלך) זייער פֿאַרשפּרייט. כאָטש דאָס וואָרט אַליין „אושפּיזין‟ נעמט זיך פֿון אַ גריכיש וואָרט, שטאַמט דער מינהג פֿונעם „זוהר‟, וווּ עס ווערט באַשריבן די פּאַראַלעלן צווישן יעדן גאַסט מיט איינער פֿון די מיסטישע ספֿירות.

צווישן די מער פֿאָלקלאָרישע מינהגים וואָס די ייִדישע מיסטיקער האָבן פֿאַרשפּרייט, איז דאָס גלייבעניש, אַז, הושענא־רבה זאָל מען אַרויסגיין אונטער דער לבֿנה־שײַן און קוקן אויפֿן אייגענעם שאָטן נאָך האַלבער נאַכט, כּדי צו זען, צי מע וועט איבערלעבן דאָס נײַע יאָר. אויב מע זעט דעם שאָטן פֿונעם קאָפּ איז דער ענטפֿער יאָ, אויב נישט… אין דעם האָט מען נאָך געגלייבט בײַם אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט אין די שטעטלעך פֿון מיזרח־אייראָפּע, אָבער הײַנט איז דאָס פֿאַרגעסן געוואָרן.

בכלל האָט די ייִדישע מיסטיק אַרויסגעהויבן די וויכטיקייט פֿון הושענא־רבה. דאָס לערנען און דאַוונען די גאַנצע נאַכט פֿון הושענא־רבה שטאַמט פֿון דער סבֿיבֿה, און אינעם „זוהר‟ געפֿינט מען דעם געדאַנק, אַז אין יענעם טאָג ווערט דער גורל פֿונעם קומעדיקן יאָר באַשלאָסן אינעם בית־דין־של־מעלה. דערפֿאַר ווינטשט מען זיך יענעם טאָג אויף ייִדיש — „אַ גוט קוויטל‟.

פֿאַר וואָס האָב איך בכלל דערמאָנט „קעמפּ בויבעריק‟ און „קלעזקאַנאַדע‟ אין שײַכות מיט פֿײַערשטיינס ווערק? מיר דאַכט זיך, אַז דווקא דער מיסטישער אַספּעקט פֿון די ייִדישע מינהגים, די טראַדיציעס פֿון צפֿת, ווערן גיכער אָנגענומען בײַם הײַנטיקן ייִנגערן דור אין זײַן פֿאַרשטאַנד און אַנטוויקלונג פֿון ייִדישקייט. אַלטע מינהגים ווי אָפּשערענישן (ווען דאָס קינד ווערט אַלט 3 יאָר) ווערן ווידער פּאָפּולער אין די נישט־חסידישע קרײַזן, און דאָס בוך „ייִדישע מינהגים וואָס שטאַמען פֿון דער קבלה‟ וועט זיכער העלפֿן דעם דור פֿאַרשטיין די אינטערעסאַנטע און אַלטע געשיכטע פֿון די טראַדיציעס.