געשיכטע, פּובליציסטיק

די װעלט, װאָס מיר האָבן אָנגעװױרן

The World We’ve Lost

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

אַלבערט אײַנשטײן האָט אַ מאָל געזאָגט, אַז כּוח־הדמיון איז װיכטיקער פֿון קענטענישן. מיך האָט שטענדיק געחידושט די דאָזיקע מסקנא פֿון אַ געניאַלן געלערנטן, װײַל קענטענישן קריגט מען אַ דאַנק שװערער טאָג־טעגלעכער האָרעװאַניע, און דער כּוח־הדמיון איז דאָך אַ גאָטזאַך. מילא, װען אַזאַ גרױסער מענטש זאָגט, דאַרף מען גלײבן. אַזױ צי אַנדערש, נאָר לכל־הפּחות אין אַלבערט אײַנשטײנס פֿאַל, וואָלט געװען אוממעגלעך אָן אַ כּוח־הדמיון אַרױפֿצופֿליִען צו די װיסנשאַפֿט־שטערן.

מיט יאָרן צוריק האָב איך געהאַט אַ מאָדנעם חבֿר, לאָמיר אים אָנרופֿן אַלעקס מינץ, אַ באַקאַנטער גענעטיקער אין די װיסנשאַפֿטלעכע קרײַזן און אַ גרױסער מומחה אין דער אַרמישער גראַמאַטיק. װי אַזױ מיר האָבן זיך באַקענט געדענק איך ניט, נאָר אין משך פֿון פֿינף־זעקס יאָר פֿלעגט אַלעקס מינץ זיך אַרײַנכאַפּן צו מיר יעדן דינסטיק, און אַ פּאָר שעה האָבן מיר געפֿירט אַן אָנגענעמען שמועס װעגן טױזנט און אײן ענין אױף דער װעלט.

פּונקט אַזױ װי איך געדענק ניט, ווען כ‘האָב זיך מיט מינצן באַקענט, געדענק איך אויך ניט, װען און פֿאַר װאָס איז ער נעלם געװאָרן. וואָס יאָ, זײַנע באַזוכן האָבן געהאַט אַ דירעקטע השפּעה אױף מײַן הײסן אינטערעס צו כאַזאַריע און אַנדערע ייִדישע מלוכות, װעלכע זײַנען פֿון לאַנג פֿאַרשוווּנדן געװאָרן אין דער אײביקײט. דער זעלבער אַלעקס מינץ האָט אױסגעפֿונען, אַז מײַן פֿרױ האָט טיפֿע קורדיסטאַנישע װאָרצלען, און איך גופֿא בין אַ בולטער גענען־טרעגער פֿון די כאַזאַרישע קינדס־קינדער.

מילא… די באַװוּסטע ייִדישע פֿראַגע, אױף דער גרענעץ פֿון גרױסקײט־משוגעת — װער ביסטו בכלל? — איז דאָך ניט קײן נאָװינע און, אין מײַנע אױגן, איז עס אַ סינאָנים צו שׂינאת־חינם. ס’זאָל זײַן אַ קורדיסטאַנער, אַפֿילו אַ כאַזאַרער, אַבי ניט קײן חזיר. אָבער, ניט דאָס בין איך אױסן.

די לעצטע טרױעריקע געשעענישן אין איראַקישן קורדיסטאַן, דהײַנו, אין נינװה, מאָסול און נימרוד, אין װעלכע די הײַנטצײַטיקע באַרבאַרן האָבן חרובֿ געמאַכט די אוראַלטע אַשורישע שטעט מיט זײערע היסטאָרישע אוצרות, האָט אין מיר, פּונקט אַזױ װי בײַ אַלע נאָרמאַלע מענטשן אױף דער װעלט, אַרױסגערופֿן אַ טרױעריק געפֿיל, אַז די „ציװיליזירטע װעלט‟ אינטערעסירט זיך מער מיט די נײַע מאָבילקעס און נאַפֿט־פּרײַזן אײדער מיט די פֿאַרטיליקטע אַרטיפֿאַקטן פֿון דער ערשטער ציװיליזאַציע אױף דער װעלט — אַשור.

עס װײַזט זיך אַרױס, אַז די גרױסע פֿעלקער־אױסװאַנדערונג, װעלכע האָט זיך אָנגעהױבן מיט קנאַפּע צװײ טױזנט יאָר צוריק און זיך כּאילו פֿאַרענדיקט אין זיבעטן יאָרהונדערט, האָט זיך טאַקע ניט פֿאַרענדיקט מיטן אױפֿקום און פֿיקסאַציע פֿון די הײַנטצײַטיקע לענדער אין זײערע באַשטימטע גרענעצן; דער „אַרישער גײַסט‟ (אַגבֿ, די װערטער ‘איראַן’ און ‘אַריִער’ האָבן דעם זעלבן אָפּשטאַם) לאָזט ניט צו רו די װילדע קעפּ, און די בײזע הערצער זײַנען פֿול מיט פֿאַנאַטישער רעליגיעזער שׂינאה צו אַלץ, װאָס איז ניט „מוסולמעניש גרין‟.

דער ציל פֿון די מאָדערנע באַרבאַרן איז דאָך ניט אַנדערש פֿונעם ציל פֿון אַלע פֿריִערדיקע אַפּאָלאַגעטן פֿון דער פּרימיטיװער גראָבקייט: מיר זײַנען בכּוח צו טאָן דאָס, װאָס איז ניט בכּוח געװען צו טאָן די צײַט. און צײַט הײסט גאָט!