אַבא קאָוונערס „ניצלעכער עבֿר‟

Abba Kovner's "Useful Past"

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published April 02, 2015, issue of April 17, 2015.

קײן איין אַנדערער ליטעראַט האָט מסתּמא ניט געהאַט אַזאַ שטאַרקע השפּעה אױף דער פֿאָרמירונג פֿונעם ציוניסטישן חורבן־באַנעם װי אַבא קאָװנער. אין אַ סך הינזיכטן איז ער געװען אַן אידעאַלע פֿיגור: אַלײן אַ ציוניסט און אַ העברעיִשער דיכטער, האָט ער שױן אין סאַמע אָנהײב פֿון דער דײַטשישער אָקופּאַציע פֿאַרשטאַנען, אַז די נאַציסטן זײַנען אױסן אומצוברענגען אַלע ייִדן. ער האָט געזען בלױז אײן אױסװעג, אַן אױפֿשטאַנד מיט געװער אין האַנט, הגם ער האָט אױך גוט פֿאַרשטאַנען, אַז קײן שאַנס זיך צו ראַטעװען װעט אַזאַ אױפֿשטאַנד ניט געבן.

אין ישׂראל האָט קאָװנער געװידמעט זײַן גאַנץ לעבן צו פֿאַרהיטן דעם אָנדענק פֿון זײַן הײמשטאָט װילנע דורך זײַנע ליטעראַרישע און עפֿנטלעכע אַקטיװיטעטן. אָבער זײַן פּריװאַט לעבן איז געװען פֿול מיט פּײַן. ער האָט געלעבט מיט געשפּענסטן פֿונעם עבֿר, געפֿירט אַלטע חשבונות און געהיט דעם הײליקן אָנדענק פֿונעם חרובֿ געוואָרענעם „ירושלים ד׳ליטא‟ און זײַנע דערהרגעטע אײַנוווינער. די ישׂראלדיקע היסטאָריקערין דינה פּורת פּרוּװט זיך פֿאַנאַדערצוקלײַבן אין קאָװנערס קאָמפּליצירט לעבן אין דער װאָגיקער ביאָגראַפֿישער שטודיע, װאָס איז אַרױס אין דער ענגלישער איבערזעצונג מיט עטלעכע יאָר צוריק.

פּורת שרײַבט: „די יחידים, װאָס זאָגן עדות װעגן דעם חורבן, און קאָװנער בתוכם, נעמען אױף זיך דעם שליחות אָפּצוהיטן די פֿאַרגאַנגענהייט אין נאָמען פֿון דער צוקונפֿט.‟ אָבער דאָס מאַכט די אױפֿגאַבע פֿון אַ ביאָגראַף גאַנץ קאָמפּליצירט. קאָװנער האָט „אָפּגעהיט דעם עבֿר‟, אָבער ער איז דערבײַ ניט געװען קײן היסטאָריקער. ער האָט געהאַלטן פֿאַר זײַן אױפֿגאַבע צו „באַזאָרגן יעדן ייִד מיט שטאָף צו שאַפֿן אַזאַ בילד פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט, מיט װעלכן ער וואָלט געקאָנט לעבן‟. אַזױ אַרום האָט קאָװנער בדעה געהאַט דאָס, װאָס די היסטאָריקער און ליטעראַטור־פֿאָרשער רופֿן „ניצלעכער עבֿר‟, אַזאַ אימאַזש פֿון דער פֿאַרגאַנגענהײט, װאָס דערמעגלעכט צו קוקן אין דער צוקונפֿט אַרײַן מיט האָפֿענונג און אָפּטימיזם.

פֿאַר קאָװנער איז די ייִדישע צוקונפֿט געװען פֿאַרקניפּט מיט מדינת־ישׂראל, און דער עבֿר איז געקומען צום טראַגישן סוף אין דער װילנער געטאָ. אָבער זײַן נוסח פֿון דער געשיכטע איז ניט געװען דער אײנציקער. שױן אין ישׂראל האָט ער זיך װידער און װידער אַ מאָל אומגעקערט צו זײַנע יונגע יאָרן אין װילנע. אין זײַן זכּרון האָט ער באַזוכט אַלע קלאַסצימערן פֿון דער העברעיִשער תּרבות־גימנאַזיע און געזען אַלע אַמאָליקע תּלמידים, אַזױ װי ער האָט זײ פֿאַרגעדענקט. אָבער ער האָט אױך צוגעפּאַסט זײַנע זכרונות צו דעם ציוניסטישן אידעאַל, װען ער האָט אױסגעמאָלט זײַן בירגערלעכע משפּחה װי אַן אָרעמע, ציוניסטיש געשטימטע, און פֿאַרטאָן אין למדנות. זײַן װיזיע פֿונעם װילנער נעכטן איז געװען אידעאַליסטיש און ראָמאַנטיש באַפֿאַרבט, אין הסכּם מיט דעם פּאָפּולערן אימאַזש פֿון „ירושלים ד׳ליטא‟.

אָבער זײַנע באַציִונגען מיט דער ייִדישער פֿירערשאַפֿט, בפֿרט מיט דעם עלטערן דור, זײַנען געװען װײַט ניט קײן גלאַטיקע. אױף אַ באַגעגעניש לכּבֿוד דעם 30סטן יאָרטאָג פֿונעם אױפֿשטאַנד אין װאַרשעװער געטאָ האָט קאָװנער קריטיקירט די פּױלישע ייִדישע פֿירערשאַפֿט פֿאַר דעם, װאָס בײַם אױסבראָך פֿון דער מלחמה זײַנען זײ אַנטלאָפֿן קײן װילנע און װײַטער קײן ארץ־ישׂראל, איבערלאָזנדיק זײערע מיטגלידער אױף הפֿקר. בלױז די יונגע אָנפֿירער פֿון „השומר הצעיר‟ (און ער האָט ספּעציעל באַטאָנט דאָס װאָרט „הצעיר‟, באַמערקט פּורת) זײַנען געװען געטרײַ זײער שליחות און פֿאַרבליבן מיט זײערע חבֿרים.

פּורת דערקלערט, אַז אין מישפּטן די פֿאַרגאַנגענע טראַגישע געשעענישן דרײַסיק יאָר שפּעטער, האָט זיך קאָװנער „באַנוצט מיט די קריטעריעס, לױט װעלכע ער און זײַנע חבֿרים האָבן געלעבט דעמאָלט, װען זײ זײַנען געװען יונג און אידעאַליסטיש, גרײט צו גײן אין אײנעם ביזן סוף, ניט טראָגנדיק קײן אַחריות פֿאַר די משפּחות‟.

קאָװנערס װעלטבאַנעם איז אױסגעפֿורעמט געװאָרן אין דער אידעאַליסטישער סבֿיבֿה פֿון װילנער יוגנט־באַװעגונג און האָט זיך קױם געענדערט אין די שפּעטערע יאָרן. זײַן קוק אױף דער װירקלעכקײט איז געװען שטאַרק באַפֿאַרבט דורך זײַן האַרטנעקיקן אידעאַליזם. אין דער געטאָ האָט ער זיך צומאָל אַפֿילו אָפּגעזאָגט צו אָנערקענען די ענדגילטיקײט פֿון טױט. פּורת פֿאַרסך־הכּלט: „די טראַדיציע, אין װעלכער זײ זײַנען אױפֿגעצױגן געװאָרן, האָט געהאַלטן, אַז דער כּלל איז װיכטיקער פֿונעם יחיד, די צוקונפֿט איז װיכטיקער פֿונעם איצט, דער אידעאַל איז װיכטיקער פֿונעם לעבן.‟

דער קאָנפֿליקט צװישן דעם אידעאַל און דער װירקלעכקײט האָט זיך טראַגיש פֿאַרשפּיצט אינעם לעצטן יאָר פֿון דער געטאָ, װען קאָװנער און זײַנע חבֿרים האָבן זיך געשטעלט מיט געווער קעגן די דײַטשן. אַנדערע, און צװישן זײ זעליק קלמנאָװיטש, פֿאַר װעמען קאָװנער האָט געהאַט אַ סך דרך־ארץ, זײַנען ניט מסכּים געװען מיט דער דאָזיקער טאַקטיק, װײַל זי װאָלט אַראָפּגעבראַכט אַ זיכערן חורבן אױף דער געטאָ. קאָװנער האָט שפּעטער געשריבן, אַז װאָלט ער דעמאָלט געװען צען יאָר עלטער, װאָלט ער מסתּמא מסכּים געװען מיט קלמנאָװיטשן.

אין ישׂראל איז קאָװנער געװען פֿאַרטאָן אין דער ליטעראַרישער און עפֿנטלעכער טעטיקײט; אָבער ער האָט געזען זײַן שליחות ניט אין דעם דערצײלן די געשיכטע פֿונעם חורבן. פּורת ציטירט זײַן בריװ צו דער טאָכטער: „אין דער אמתן, ברענג איך ידיעות ניט װעגן די געשעענישן, װאָס זײַנען פֿאָרגעקומען אינעם עבֿר, נאָר װעגן דעם צער, װאָס איז אַ טײל פֿונעם לעבן, װײַל אַזאַ איז דער דרך פֿונעם לעבן. אין דער סאַמע טיפֿסטער פֿאָרעם האָט זיך דער צער פֿאַרקערפּערט אינעם חורבן.‟

דער חורבן איז פֿאַר קאָװנער געװען אַן אױסגאַנג־פּונקט פֿאַר אַלע געשיכטעס, דער יסוד פֿון דער גאַנצער קולטור.