קונסט און קולטור, מענטשן און געשעענישן

שאַפֿן קונסט איז אויך רוחניות

Creating Art as Path to Jewish Spirituality

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

בײַ ס׳רובֿ ייִדן איז אַ בית־מדרש אַן אָרט צו דאַווענען, הערן אַ שיעור אָדער כאַפּן אַ שמועס מיט אַ שכן. בײַ אלי פֿרוכט, אַ פֿרומער גרונט־סוחר אין ברוקלין, איז עס אָבער נאָך מער: אַ וויזועלע קאָמפּאָזיציע פֿון ליכט און קאָליר, וואָס בעט זיך, אַז מע זאָל עס אויסמאָלן אויף אַ לײַוונט.

ער מאָלט אָבער נישט בלויז סצענעס אין די שילן. מיט זײַן פּענדזל שילדערט פֿרוכט זײַן סבֿיבֿה בכלל: דרויסנדיקע סצענעס אין די פֿרומע ייִדישע געגנטן, סיגייט (וווּ ער וווינט) און באָראָ־פּאַרק (וווּ ער אַרבעט); כּשרע געשעפֿטן, פּאָרטרעטן פֿון רבנים און ייִדישע קינדער, און לאַנדשאַפֿטן פֿון זײַן היימשטאָט, ירושלים.

אינטערעסאַנט איז אָבער, אַז דער 59־יאָריקער פֿרוכט האָט קיין מאָל נישט שטודירט אין קיין קונסטשול, אָדער געמיינט, אַז ער וועט אַמאָל אָנהייבן מאָלן. דער אינטערעס האָט זיך בײַ אים אַנטוויקלט ערשט אין די מיטעלע יאָרן. „לכתּחילה האָב איך פּשוט געזאַמלט קונסטווערק — נישט ווי אַן אינוועסטירונג, נאָר סתּם, ווײַל איך האָב עס ליב געהאַט,‟ האָט פֿרוכט געזאָגט דעם „פֿאָרווערטס‟. „כ׳האָב ממש געפֿילט אַ רוחניותדיקע פֿאַרבינדונג מיט דעם.‟

זײַן זאַמלונג האָט אַרײַנגענומען ווערק פֿון דעם ליטווישן מאָלער און סקולפּטאָר אַרביט בלאַטאַס, דעם ישׂראלדיקן מאָלער שאול וויקטאָר און דעם חסידישן קינסטלער זלמן קלײַנמאַן.

אינעם יאָר 2000 איז ער איין מאָל געפֿאָרן קיין מאַנהעטן, כּדי צו קויפֿן ביכער אין „סטראַנדס ביכערקראָם‟ און, פֿאַרבײַגייענדיק אַ גאַלעריע פֿונעם אַמעריקאַנער קינסטלער דזשאָן סילווער, באַשלאָסן אַרײַנצוגיין. אַרומקוקנדיק זיך, איז ער פֿאַרכאַפּט געוואָרן פֿון די כּלערליי גאַסן־סצענעס, וואָס זענען געהאָנגען אויף די ווענט. ער איז גלײַך צוגעגאַנגען צו סילווערן, און געפֿרעגט: „צי קען איך שטודירן קונסט מיט אײַך?‟

„פֿאַר וואָס נישט?‟ האָט סילווער געענטפֿערט.

דעם קומעדיקן זונטיק איז פֿרוכט שוין געזעסן מיט סילווערן אין זײַן קליינער דירה, און זיך אָנגעהויבן לערנען בײַ אים דעם פֿאַך. „ס׳איז געווען אַן אינטענסיווע איבערלעבונג, ווײַל כ׳האָב נאָך קיין מאָל נישט געהאַלטן קיין פּענדזל אין דער האַנט,‟ האָט פֿרוכט געזאָגט. ער האָט זיך אָבער נישט אונטערגעגעבן און במשך פֿון אַ גאַנץ יאָר, יעדן זונטיק, געפֿאָרן צו סילווערן.

„אלי האָט אין יענעם יאָר געמאַכט אַ היפּשן פּראָגרעס,‟ האָט סילווער געזאָגט דעם „פֿאָרווערטס‟. „מיר האָבן אַ סך גערעדט וועגן קאָמפּאָזיציע, קאָליר, און ספּעציעל וועגן ליכט, וואָס איך האַלט, איז דער עיקר אין יעדן בילד. ער האָט זיך אַ סך געלערנט, פּשוט פֿון רעדן מיט מיר און מיט אַנדערע קינסטלער. צום מערסטן איז מיר געפֿעלן געוואָרן זײַן אַליין־פּאָרטרעט.‟

מיט איין זאַך איז סילווער אָבער נישט מסכּים. „אלי מאָלט בילדער, קוקנדיק אויף פֿאָטאָגראַפֿיעס, אָבער איך האַלט, ס׳איז בעסער צו מאָלן פֿון אמתן לעבן.‟

דאָס איז, אַגבֿ, אַן ענין, וואָס ווערט אָפֿט דעבאַטירט אין דער קונסטוועלט: צי מוזן בילדער געמאָלט ווערן אויפֿן אָרט (on-location, בלע״ז)? אָדער מעג מען פֿאָטאָגראַפֿירן דאָס אָרט אָדער דעם מענטש, און דערנאָך שאַפֿן די לאַנדשאַפֿט אָדער פּאָרטרעט אין דער סטודיאָ? ס׳רובֿ קינסטלער ניצן הײַנט יאָ אַ פֿאָטאָגראַפֿיע, ווײַל ס׳איז פּשוט מער פּראַקטיש ווי זיצן אין דרויסן במשך פֿון אַ סך טעג, אָדער צו בעטן עמעצן צו זיצן עטלעכע טעג לאַנג און פּאָזירן.

די טעג אַרבעט פֿרוכט אויף אַ דריטן נוסח פֿון זײַן באַליבטער שיל, „שומרי־שבת‟, אַ בית־מדרש אויף דער 53סטער גאַס און 13טער עוועניו, אין באָראָ־פּאַרק, וואָס איז אָפֿן אַ גאַנצן מעת־לעת און דינט אויך ווי אַ גאָרקיך, ספֿרים־קראָם און קהילה־צענטער. „אַלע מינים ייִדן דאַווענען דאָרט,‟ האָט פֿרוכט באַמערקט. „ליטווישע, סאַטמאַרער, מאָדערנע… ווי מײַן טאַטע פֿלעגט זאָגן — אַ געמישטער צוג!‟

פֿרוכט איז אויפֿגעוואַקסן אין דער חרדישער געגנט בתי־אונגרין (אונגערישע הײַזער) אין ירושלים, בײַ די וויזשניצער חסידים, אַ בן־יחיד בײַ טאַטע־מאַמע. הגם אין שטוב זענען נישט געהאָנגען קיין קונסטווערק אויף די ווענט, האָט זײַן טאַטע, אַ געבוירענער אין סיגעט, רומעניע, יאָ געהאַט אַן אַרטיסטישע נאַטור, האָט פֿרוכט באַמערקט. „אין סיגעט פֿלעג ער פּורים אויפֿטרעטן אין מכירת־יוסף שפּילן. ער איז געווען אַן אינטעלעקטואַל, אָבער קיין גרויסע פּרנסה האָט ער נישט געהאַט, און ווען ער האָט זיך באַזעצט אין ירושלים, האָט ער געאַרבעט ווי אַ מילכיקער,‟ האָט פֿרוכט געזאָגט.

אין 1962 איז די משפּחה געקומען קיין אַמעריקע, וווּ דער טאַטע האָט, צו ערשט, געאַרבעט אין אַ פֿאַבריק, און דערנאָך, ווען ער האָט געזאַמלט אַ ביסל געלט, אָנגעהויבן אינוועסטירן אין גרונט־מיסחר, און פֿון דעם געצויגן חיונה. שפּעטער האָט זײַן זון געטאָן דאָס זעלבע.

הגם פֿרוכט איז קינדווײַז נישט געגאַנגען אין קיין קונסטמוזייען, איז ער תּמיד געווען פֿאַרכאַפּט פֿון ליניעס און דיזײַן. „כ׳פֿלעג זיך צוקוקן ווי אַ ייִנגל אין מײַן קלאַס האָט זייער פֿאָרזיכטיק געמאָלט ליניעס אַרויף און אַראָפּ, און ס׳האָט מיך ממש פֿאַרכּישופֿט,‟ האָט ער געזאָגט. „הײַנט האָב איך נאָך אַלץ הנאה פֿון ליניעס און פּענדזל־שטריכן, ווען איך קוק אויף די מאָלערײַען פֿון מאַרק ראָטקאָ, פֿראַנץ קלײַן און אַנדערע אַבסטראַקטע עקספּרעסיאָניסטן.‟

„געוויסע מענטשן זיצן אין דרויסן און מאָלן, אָדער מאָלן נאַקעטע פֿיגורן — דאָס איז נישט פֿאַר מיר, ס׳איז נישט אין מײַן נשמה,‟ האָט פֿרוכט באַמערקט. „מאָלן מײַן וועלט — דאָס איז מײַן ליבע.‟