וווּ איז מײַן היימלאַנד?

Which is My Homeland?

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published April 14, 2015, issue of May 01, 2015.

באָגדאַן כמעלניצקי, קיִעוו
באָגדאַן כמעלניצקי, קיִעוו

די קינדער־זכרונות, װי באַװוּסט, זײַנען די סאַמע דױערנדיקע און שטאַרקע. און אױב זײ זײַנען באַפֿאַרבט מיט אומבאַקאַנטע אָדער װײטיקדיקע געשעענישן, דאַן באַגלײטן זײ דעם מענטשן ביזן װײַסן טאָג אַרײַן. אַ סך יאָרן האָב איך געפּרוּװט אַרױסצורײַסן פֿון מײַן האַרץ און אױסמעקן פֿונעם זכּרון די שטאָט, װוּ איך בין געבױרן געװאָרן, קיִעװ, װי אױך דאָס לאַנד אוקראַיִנע. אָבער, עס װײַזט אױס, אַז מײַן אײגענער גורל פֿײַפֿט זיך אױס אױף מײַן װילן, כּאילו מײַן לעבן איז אַן אילוסטראַציע צום װערטל, „דער מענטש טראַכט, און גאָט לאַכט‟.

כ׳האָב זיך געגרײט צו גײן אין ערשטן קלאַס, װען מיר האָבן באַקומען אַ בליץ־טעלעגראַם פֿון קיִעװ: אױב מיר װילן זיך געזעגענען מיט דער מומע יענטע, מײַן טאַטנס עלטסטע שװעסטער, דאַרפֿן מיר װאָס גיכער קומען אין אַזאַ און אַזאַ שפּיטאָל. די מומע האָט בלײַ אין די נירן און גוססט ממש. זײַנען מיר ניט געפֿאָרן נאָר געפֿלױגן אױפֿן עראָפּלאַן פֿון קעשענעװ קײן קיִעװ. צו זאָגן, אַז בעתן פֿלי בין איך שיִער ניט געשטאָרבן פֿאַר שרעק, איז װי גאָר ניט געזאָגט. בקיצור, אין אַ שעה אַרום זײַנען מיר אָנגעקומען קײן קיִעװ און אַ גאַנצן טאָג זיך געזעגנט מיט מײַן פֿערציק־יאָריקער מומע יענטע. קײן סך געדענק איך שױן ניט, נאָר כ’געדענק, אַז מיט די טרערן האָט מען געקענט אָנפֿילן אַ פּאָר עמער; און איך געדענק, אַז די מומע יענטע האָט געהאַלטן אין אײן טענהן, אַז מיר זאָלן היטן אײנער דעם צװײטן, און שטענדיק בלײַבן „מענטשן‟.

אָט אַזױ האָט זיך געשאַפֿן אַ דרײַעק: קיִעװ — די מומע יענטע — אומזיסטע טרערן. „אומזיסטע‟ זײַנען געװען יענע טרערן, װײַל די מומע יענטע, דאָס עלטסטע קינד אין זײער אַ גרױסער משפּחה, האָט איבערגעלעבט אירע אַכט שװעסטער און ברידער, און דאָ ניט לאַנג איז זי אַװעק אין דער אײביקײט, בײַ הונדערט יאָר אַלט, אין דער „פֿראַנקיסטישער‟ שטאָט אָפֿענבאַך, װוּ זי האָט געװױנט די לעצטע צװאַנציק יאָר. פֿאַר װאָס גאָר אין אָפֿענבאַך, די שטאָט, װוּ ס׳איז באַגראָבן דער פֿאַלשער משיח, דער ימח־שמוניק יעקבֿ פֿראַנק, װײס איך ניט, נאָר דער מומע יענטעס „צװאה‟ — צו זײַן און בלײַבן אַ מענטש — געדענק איך ביזן הײַנטיקן טאָג.

אונדזערע חכמים פֿלעגן זאָגן: „במקום שאין בו צדק תישאר בן־אָדם‟ — אַפֿילו דאָרטן, װוּ ס׳איז ניטאָ קײן יושר, זאָלסטו בלײַבן אַ מענטש. און נאָך מער: „במקום שאין אנשים היה איש‟ — אױך דאָרטן, װוּ עס זײַנען ניטאָ קײן מענטשן זאָלסט זײַן אַ מענטש.

די־אָ עצה איז גרינגער צו געבן אײדער אױסצופֿירן. מײַן שװאַכער מוח פֿאַרשטײט, אַז װען אַ ייִד אַ חכם זאָגט: „זײַ אַ מענטש, אָדער בלײַב אַ מענטש‟, מײנט ער טאַקע דאָס לעבן פֿון אַן אַבסטראַקטן מענטש, און טאַקע לױט די מינימאַלע זיבן מיצװת פֿאַר די בני־נח אָדער לױט די אַבסאָלוטע, להבֿדיל, תרי״ג־מיצװת פֿאַר די בני־ישׂראל. איז פֿאָלג מיך אַ גאַנג… עס קען זיך דאַכטן, אַז צו האַלטן זיך בײַ די זיבן בני־נח־מיצװת איז טאַקע גאָר ניט שװער, ס׳איז דאָך גענוג געבױרן צו װערן — און שױן. אונדזערע חכמים זאָגן דאָך, אַז אַפֿילו אָדם־הראשון איז שױן געװען באַזאָרגט מיט זעקס מיצװת. און די זיבעטע? כ׳מײן, ניט עסן פֿון בשׂר־חי, ניט פֿרעסן אײנער דעם צװײטן לעבעדיקערהײט. גײ װײס, אַז די גרינגסטע, אין מײַנע אױגן, מיצװה װעט זיך בשום־אופֿן ניט לאָזן צום אױספֿירן. און אָן אױסצופֿירן די זיבעטע בני־נח־מיצװה קען קײן אײן לעבעדיקער נפֿש זיך ניט רעכענען פֿאַר אַ מענטש. און דאָס מוז זײַן קלאָר װי אַ ייִד אין אשרי.

אשרי האיש, גליקלעך איז יענער, װאָס איז אָפּגעזעסן אין זײַן הױז כאָטשבי אַ פּאָר דורות, אָבער איך קען ניט קײן אײן ייִדישע משפּחה, װעלכע קען זיך באַרימען מיט אירע טיף אײַנגעװאַקסענע װאָרצלען אין דעם אָדער אַנדערן אײראָפּעיִשן לאַנד: װוּ געטאָגט דאָרט ניט גענעכטיקט. און ניט צוליב גרענעץ־שמוגל אָדער אַנדערע גזלנישע גליקן, נאָר כּדי ראַטעװען דאָס לעבן פֿון די קינדער.

מע דאַרף ניט װײַט זוכן: כ׳בין געבױרן געװאָרן הינטער קיִעװ, אױפֿגעװאַקסן אין בעסאַראַבישן שטעטל פֿלאָרעשט, זיך געלערנט אין רוסלענדישן לענינגראַד, עולה געװען קײן ישׂראל, שפּעטער געװױנט און געאַרבעט אין רומעניע, דײַטשלאַנד, פֿראַנקרײַך און שװייץ. איצט פֿרעג איך זיך אַלײן, רבונו־של־עולם, װוּ איז מײַן הײמלאַנד? אױב אַזאַ װאָרט איז נאָך פֿאַראַן אין מענטשלעכן לעקסיקאָן. איך פֿרעג עס ניט װי אַ ייִד, נאָר װי אַ פּשוטער מענטש, װעלכער האָט באַקומען בירושה אַ מכּה און קען איבערלאָזן נאָך זיך אַ קרענק.

איך דערמאָן זיך, װי גליקלעך בין איך געװען, װען אױף מאָרגן נאָך יענעם „געזעגענונג־באַזוך‟ בײַ דער מומע יענטע, האָט מײַן באָבע רחל מיך גענומען אױף אַ שפּאַציר, צו װײַזן די רויִנען פֿון די דאַטשעס אין בױבעריק, װוּ ס׳האָט אַ מאָל געװױנט, געאַרבעט און שפּאַצירט שלום־עליכם. און אױף מאָרגן, שױן אין קיִעװ, בין איך שיִער ניט געשטאָרבן פֿון שרעק, דערזעענדיק אַ דענקמאָל פֿון אײנעם פֿון די גרעסטע שׂונאי־ישׂראל, דעם ימח־שמוניק באָגדאַן כמעלניצקי. אין יענע יאָרן האָב איך נאָך ניט געװוּסט װער ער איז, אָט דער „נאַציאָנאַלער העלד אױפֿן נאַציאָנאַלן פֿערד‟, נאָר מײַן נשמה האָט דערפֿילט אַ סכּנה און אָנגעהױבן װײנען. פֿון יענער קינדערצײַט איז אַװעק אַ שאָק מיט יאָרן, נאָר דער „בראַװער‟ מערדער מיט אַ בולאַװע (אַ מאַכט־סימבאָל בײַ די אוקראַיִנישע קאָזאַקן, אַ מין פּרימיטיװ געװער, אַ גראָבער שטעקן מיט טשװעקעס אױפֿן רונדן קעפּל) איבערן קאָפּ, הערט ניט אױף צו שרעקן דעם ייִדישן זכּרון און משׂמח זײַן די מעוברתע אוקראַיִנישע מלוכישע אומאָפּהענגיקײט. דאָס, װאָס די אוקראַיִנישע היסטאָריקער רופֿן אָן „די נאַציאָנאַל־באַפֿרײַערישע מלחמה, 1648—1657‟, רופֿן די ייִדן אָן, „גזירת תּ׳ח ותּ׳ט‟.

ס׳איז שװער צו גלײבן, אָבער די צװײטע לױט דער טעריטאָריע־גרײס אײראָפּעיִשע מדינה, אוקראַיִנע, איז בסך־הכּל 25 יאָר אַלט (אַרײַנרעכנדיק אײן יאָר פֿון דער קאַריקאַטורישער אומאָפּהענגיקײט אין 1918—1919). די ערשטע שריפֿטלעכע דערמאָנונג פֿון דער שטאָט קיִעװ געפֿינט זיך אין דער אַכטער שורה פֿונעם אַזױ גערופֿענעם ייִדישן „קיִעװער בריװ‟ פֿון צענטן יאָרהונדערט (ביבליאָטעק פֿונעם קעמברידזשער אוניװערסיטעט־דאָקומענט (12.122 T – S Glass). איך ציטיר: „מודיעים אנו לכם קהל של קייוב…‟, — מיר, קהילת קיִעװ, מעלדן אײַך… און אַזױ װײַטער… אַ טראַדיציאָנעל ייִדיש שנאָרערײַ־בריװ (די פּרטים קענט איר געפֿינען אינעם בוך, Norman Golb and Omeljan Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, London, 1982), נאָר עס איז כּדאַי אונטערשטרײַכן, אַז צו יענער צײַט איז קיִעװ געװען אַ גרענעץ־שטאָט פֿון דער כאַזאַרישער אימפּעריע. איך מײן, אַז אַלע געדענקען, װאָס איז געװען דער סוף פֿון דער כאַזאַרישער אימפּעריע, דער גרעסטער מלוכה אױף דער װעלט מיט אַ ייִדישן גלויבן. אין 1261 האָבן די גענועזער פֿאַרכאַפּט די לעצטע ייִדיש־כאַזאַרישע פֿעסטונג טשופֿוט־קאַלע, אין קרים, און דערהרגעט דעם נשׂיא אליהו.

פֿונעם קורצן קפֿיצת־הדרך אין דער געשיכטע זעט מען גלײַך, אַז דער תּוכן פֿון די װערטער „אוקראַיִנע‟ און „קרים‟ באַדײַטן פֿאַר די ייִדן מער װי אַ בלעטל פֿון היסטאָרישער געאָגראַפֿיע, װײַל דװקא די קרימער כאַנסטװע, װעלכע איז אױפֿגעקומען אױף די רויִנען פֿון דער ייִדישער פּראָװינץ אין קרים, איז געװאָרן דער אײנציקער אַליִיִרטער פֿון כמעלניצקיס װילדע קאָזאַקן אין זײערע אוממענטשלעכע שחיטות אין תּ׳ח ותּ׳ט.

זינט יענע שרעקלעכע טעג זײַנען פֿאַרבײַ כּמעט 370 יאָר. די ייִדישע געזעלשאַפֿטלעכע אָרגאַניזאַציעס פֿון דער אומאָפּהענגיקער אוקראַיִנע האָבן זיך געװאָנדן צו דער נײַער מאַכט מיט אַ ביטע אױפֿצושטעלן אַן אײדעלן דענקמאָל־צײכן אין זכר פֿון די 180,000 ייִדישע תּ׳ח ותּ׳ט־קרבנות. מע האָט זײ אָפּגעזאָגט, אָבער װי אַ פּשרה צו דער אוקראַיִניש־ייִדישער פֿרײַנדשאַפֿט האָט דער הײַנטיקער אָפֿיציעלער אוקראַיִנישער קאָזאַקן־העטמאַן, פּאַן פּראָפֿעסאָר אַנאַטאָלי שעװטשענקאָ, געשאָנקען דעם הױפּט־ראַבינער פֿון אוקראַיִנע אַ קרישטאָלענע קאָפּיע פֿון דער העטמאַנסקע בולאַװע, און (איך ציטיר): „אין נאָמען פֿון אונדזערע אָבֿות (כמעלניצקי און קאָמפּאַניע – מ.פֿ.) בעט איך מחילה בײַם ייִדישן פֿאָלק‟.

אָט אַזױ, טײַערע ייִדן, – אַז מע לעבט דערלעבט מען… צי איך פֿאַרשטײ שױן גאָרניט אין לעבן, צי דאָס לעבן האָט פֿאַרביטן די יוצרות, נאָר כ’האָב מורא, אַז נאָך דער מחילה אין „כמעלניצקיס נאָמען‟ װעט, חלילה, קומען צו אַ מחילה אין היטלערס נאָמען, יימח שמם וזכרם.