ייִדיש־וועלט

דניאל שפּערבער: דער מנהיג פֿון מינהג

Daniel Sperber: The Expert in Jewish Customs

פֿון איציק גאָטעסמאַן

הרבֿ דניאל שפּערבער האָט זיך אָפּגעגעבן יאָרן לאַנג מיט אויספֿאָרשן ייִדישע מינהגים און ווערט הײַנט פֿאַררעכנט ווי דער גרעסטער מומחה אויף דעם פֿעלד. ער איז געבוירן געוואָרן אין גרויס־בריטאַניע און איז שוין לאַנגע יאָרן דער רבֿ פֿון אַ שיל אין דער אַלטער שטאָט פֿון ירושלים. ער איז אויך פּראָפֿעסאָר פֿון תּלמודישע שטודיעס אין בר־אילן אוניווערסיטעט און האָט באַקומען דעם ישׂראל־פּריז אין 1992 פֿאַר זײַן וויסנשאַפֿט.

דער ערשטער באַנד פֿון „מינהגי ישׂראל‟, זײַן „מאַגנום־אָפּוס‟ איז אַרויס אין העברעיִש אין ירושלים אין 1989, און דער אַכטער, און לעצטער, הייסט The Jewish Life Cycle. דאָס בוך באַטראַכט די וויכטיקסטע מאָמענטן אינעם לעבן פֿון אַ ייִד — זײַן געבוירן ווערן, דאָס חתונה האָבן, און דאָס שטאַרבן. אין אַ פֿריִערדיקן בוך, איבערגעזעצט אויף ענגליש, האָט ער אויסגעקליבן זײַנע פֿאָרשונגען מכּוח די ימים־טובֿים.

איידער מע ווערט געבוירן, דאַרף מען קודם טאָן אַלץ, וואָס מע קען צו פֿאַרזיכערן, אַז די פֿרוי זאָל טראָגן. בײַ טייל מאַראָקאַנער ייִדן האָט אַ פֿרוי, וואָס האָט געוואָלט האָבן אַ זכר, געשלונגען די ערלה נאָך אַ ברית. שפּאַרבער ווײַזט אָן אויף דער דאָרטיקער מוסולמענישער טראַדיציע, וואָס האָט משפּיע געווען אויף דער ייִדישער טראַדיציע; אָבער ער ברענגט אויך ציטאַטן פֿון תּוספֿות צו באַווײַזן, אַז אַזאַ גלייבעניש האָט מען שוין געהאַט בײַ ייִדן מיט הונדערטער יאָר פֿריִער. אַן אַנדער קאַפּיטל פֿאַרנעמט זיך מיט דער קשיא, צי אַ פֿרוי מעג מל זײַן אַ קינד — בײַ די פֿאַלאַשעס איז דאָס אָנגענומען, אָבער בײַ די אַנדערע ייִדן, נישט. פֿון דעסטוועגן, האָבן די למדנים געשריבן וועגן דעם ענין שוין מער ווי טויזנט יאָר.

אין דער צפֿון־אַפֿריקאַנער קהילה האָט מען זיך געהיט נישט צו ברענגען דאָס נײַ־געבוירן קינד אויף דער לבֿנה־שײַן, דאָס ליכט זאָל נישט שאַטן דעם קינד. מע האָט אויך געגלייבט, אַז אויב די פֿרוי, וואָס גייט צו קינד טראָגט אַ שליסל אַרום דעם האַלדז, וועט דאָס העלפֿן דעם קינד לײַכט אַרויס פֿון דער טראַכט. דאָס איז אַ משל פֿון „סימפּאַטישן כּישוף‟ ווײַל די מאַגישע „לאָגיק‟ האַלט, אַז אַזוי ווי דער שליסל עפֿנט די טיר צי אַ טויער, וועט ער אויך עפֿענען די טראַכט.

אינעם ייִדישן פֿאָלקסגלייבן האָט מען אויך געהאַלטן, אַז געוויסע אָביעקטן, וואָס שפּילן אַ וויכטיקע ראָלע אין די ייִדישע טראַדיציעס, האָבן אַ מאַגישן כּוח צו העלפֿן דער טראָגעדיקער פֿרוי — דער אַפֿיקומן, דער פּיטום פֿונעם אתרוג און אַ כּפּרה — בײַ די קורדישע ייִדן שלאָגט מען אַ האָן־כּפּרה, מע זאָל האָבן אַ זון, און מע שלאָגט אַ הון, זי זאָל העלפֿן דער פֿרוי גיין צו קינד.

עס איז באַקאַנט, אַז אין די פֿרומע קרײַזן טאָרן די מענער ניט טאַנצן מיט פֿרויען. אָבער צי איז דאָס תּמיד אַזוי געווען? בײַ די איטאַליענישע ייִדן פֿונעם 16טן יאָרהונדערט האָבן מענער יאָ געמעגט טאַנצן מיט זייערער ווײַבער. אויף מאַראָקאַנער חתונות האָבן פֿרויען געטאַנצט, אָבער ניט מיט די מענער, נאָר פֿאַר די מענער, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס די רבנים האָבן דאָס פֿאַרווערט.

דאָס בוך נעמט אַרײַן צענדליקער אילוסטראַציעס פֿון אַלטע ביכער און ספֿרים, סײַ פֿון ייִדישע קוואַלן, סײַ פֿון נישט־ייִדישע. אויף געוויסע טעמעס שטעלט שפּערבער דעם טראָפּ אויף די וויזועלע מאַטעריאַלן, וועלכע זענען פֿאַרבליבן. אינעם קאַפּיטל וועגן דער אַנטוויקלונג פֿון דער חופּה זעט מען אויף די בילדער ווי אַנדערש די חופּה האָט אויסגעזען אין דער אַשכּנזישער טעריטאָריע במשך פֿון די יאָרהונדערטער. אין געוויסע אילוסטראַציעס פֿון די אַמאָליקע חתונות פֿונעם מיטל־עלטער זעט מען בכלל נישט קיין חופּה. ווי קומט עס? עס זעט אויס, אַז דער כּלהס שלייער האָט געקענט מיט זיך פֿאָרשטעלן די חופּה.

ווער וואָלט זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז דער ענין, ווי אַזוי מע זיצט, ווען מען גייט מבֿקר־חולה זײַן אַ קראַנקן, האָט אַ לאַנגע געשיכטע? אין איין מקור טאָר מען נישט זיצן צו קאָפּנס, און נישט צו פֿוסנס; נאָר זיך אַוועקזעצן אויף דר׳ערד. דער געדאַנק איז, אַז איבער דעם קראַנקן שוועבט די שכינה אָדער דער מלאך־המוות, און מע טאָר זייער רשות נישט שטערן.

די קאַפּיטלעך וועגן טויט — די סמנים, אַז מע גייט אַ גאַנג, די רגע פֿון דער גסיסה, דאָס בעטן מחילה בײַם מת, יאָרצײַט־ליכט — און נאָך אַנדערע, זענען געפּאַקט מיט אינפֿאָרמאַציע פֿון אַלע ייִדישע קהילות, אַחוץ איינער — די מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדיש־רעדנדיקער עדה. הרבֿ שפּערבער נעמט אַרײַן די מינהגים און גלייבענישן פֿון אַלע תּפֿוצות־ישׂראל, אָבער צום שוואַכסטן, צום באַדויערן, קען ער זיך ניט אויס אין די מיזרח־אייראָפּעיִשע טראַדיציעס און אין די מקורים, געשריבן אויף ייִדיש.

נו, איין מענטש קען אַוודאי נישט אַלץ וויסן, אָבער דעם דאָזיקן בלויז איז שווער צו פֿאַרנעמען פֿאַר די לייענער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור און זכרונות־ליטעראַטור אויף ייִדיש, וועלכע ווייסן ווי רײַך ס׳איז די ייִדישע ליטעראַטור מיט עטנאָגראַפֿישע פּרטים און באַשרײַבונגען. אינעם קאַפּיטל וועגן בעטן מחילה בײַם מת, למשל, ווערן נישט דערמאָנט די קלאָגענישן אויף ייִדיש, וואָס די משפּחה און קלאָגמוטערס פֿלעגן זאָגן. תּחינות ווערן אויך נישט דערמאָנט. אַשכּנז אין שפּערבערס ווערק הייסט בלויז דײַטשלאַנד און „מערבֿ־אַשכּנז‟ (האָלאַנד, איטאַליע, פֿראַנקרײַך).

מע פֿילט הרבֿ שפּערבערס ענטוזיאַזם בײַם פֿאָרשן די מינהגים, כאָטש אַ מאָל כאַפּט זיך בײַ אים אַרויס דאָס וואָרט „אײַנגלייבעניש‟, וואָס דריקט אויס אַ סנאָבישן צוגאַנג. ווי האָט יענער געזאָגט, בײַ איין פֿאָלק הייסט עס אײַנגלייבענישן, בײַ אַ צווייטן פֿאָלק, הייסט עס, רעליגיע.