געשיכטע, ליטעראַטור

ייִדישע פּרעסע אין רומעניע

Yiddish Press in Old Romania

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

רומעניע בלײַבט עד־היום אױפֿן ראַנד פֿון ייִדישע שטודיעס. עס איז גוט באַקאַנט, אַז דאָ איז געבױרן געװאָרן דער ייִדישער טעאַטער פֿון אַבֿרהם גאָלדפֿאַדן, אָבער מען װײסט װײניק װעגן אַנדערע אַספּעקטן פֿון דער ייִדישער קולטור אין דער תּקופֿה פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה. די מאָנאָגראַפֿיע פֿון אַוגוסטאַ קאָסטיוק ראַדאָסאַװ איז דערפֿאַר זײער אַ ניצלעכער איבערזיכט פֿון דער געשיכטע פֿון דער רומענישער ייִדישער פּרעסע אין דער צװײטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט.

די סאַמע ערשטע צײַטשריפֿט אױף ייִדיש האָט געהײסן „קורות העתים‟ און איז אַרױס אין יאַס, דעמאָלט די הױפּטשטאָט פֿון דעם מאָלדאַװישן פֿירשטנטום. די דאָזיקע פּובליקאַציע איז דערשינען מיט הפֿסקות אין די יאָרן 1855־1856, 1860, 1867, און 1871. דער רעדאַקטאָר איז געװען דער גאַליציאַנער משׂכּיל פֿישל לעװענשטײן, און אַ סך מאַטעריאַלן האָט ער געשעפּט פֿון דער דײַטשישער פּרעסע. עס איז מערקװירדיק, אַז די דײַטשישע „אַלגעמײנע צײַטונג דעס יודנטומס‟ האָט דערמאָנט די דאָזיקע פּובליקאַציע און באַטאָנט דאָס חשיבֿות פֿון אַ צײַטונג אױף דער „ייִדישער פֿאָלקס־שפּראַך‟. לעװענשטײן האָט שױן דעמאָלט קריטיקירט געבילדעטע ייִדישע לײענער פֿאַר דעם, װאָס זײ לײענען צײַטונגען אױף אַנדערע שפּראַכן און ניט אױף ייִדיש; אָבער אײנצײַטיק האָט זײַן צײַטונג געהאַלטן, אַז אין מאָדערנע ייִדישע שולן דאַרפֿן מען לערנען אױף רומעניש, לױטן שטײגער פֿון די דײַטשיש־שפּראַכיקע ייִדישע שולן אין עסטרײַך.

נאָך מער ראַדיקאַל איז געװען די צװײשפּראַכיקע „גאַזעטאַ ראָמאַנאַ–עװרעיאַסקאַ‟, „די רומעניש־ייִדישע צײַטונג‟, װאָס איז אַרױס אין יאַס אױף רומעניש און ייִדיש אין 1859. זי האָט אַנטבלױזט די מאַכינאַציעס פֿון די פּני פֿון דער ייִדישער קהילה און קריטיקירט די טראַדיציאָנעלע דערציִונג אין די חדרים. אָבער דער אויסדױער פֿון דער דאָזיקער צײַטונג איז געווען בלױז אַ פּאָר חדשים. אין בוקאַרעשט זײַנען צו יענער צײַט געװען צװײ ייִדישע צײַטונגען: „די צײַט‟ און „עת לדבר‟. די ערשטע האָט געשטיצט רומעניש װי די שפּראַך פֿון דער ייִדישער דערציִונג און געמאַכט חוזק פֿונעם בוקאַרעשטער הױפּט־רבֿ, ר׳ מאיר־לײב מלבים. די צײַטונג האָט אים אױסגעמאָלט װי אַ רעאַקציאָנער און אַ שלעכטן פּאַטריאָט פֿון רומעניע.

מיטן האָבן אַ רומענישן אָפּטײל, האָט די צײַטונג בדעה געהאַט צוצוציִען אַ ניט–ייִדישן עולם און פֿאַרבעסערן דעם שם פֿון ייִדן אין די אױגן פֿון רומענישע קריסטן. די אַנדערע צײַטונג, „עת לדבר‟, האָט להיפּוך געזונגען שבֿחים פֿאַר ר׳ מלבים און געזידלט „די צײַט‟.

אַ גאַנץ קאַפּיטל איז געװידמעט דער סאַמע לאַנגדױערדיקער צײַטונג „היועץ לבית ישׂראל ברומניה‟, װאָס איז אַרױס אין בוקאַרעשט אין משך פֿון מער װי צװאַנציק יאָר, 1874־1895. קאָסטיוק ראַדאָסאַװ דערקלערט דעם דערפֿאָלג פֿון דער דאָזיקער צײַטונג מיט דעם, װאָס זי האָט באַהאַנדלט אַ ברײטן קרײַז פֿון אַקטועלע ענינים און געדרוקט בריװ פֿון די לײענער. פֿון די דאָזיקע בריװ קאָן מען זיך דערװיסן פֿון די דאגות און פּראָבלעמען, װאָס האָבן באַזאָרגט די רומענישע ייִדן אין יענער צײַט. קודם־כּל, האָט מען זיך באַקלאָגט אױף די אָנפֿירער פֿון דער קהילה, הױכע טאַקסעס און שטײַערן.

אַן אַנדערע צרה איז געװען די „װאַנדערנדיקע רביים‟, שװינדלערס, װאָס האָבן זיך אַרומגעשלעפּט איבער מאָלדאָווע און אויסגענאַרט געלט בײַ פּשוטע ייִדן. מען האָט ספּעציעל אינפֿאָרמירט די לײענער װעגן אײניקע באַקאַנטע טיפּן, װאָס זײַנען כּסדר געקומען פֿון גאַליציע. סוף 1870ער יאָרן האָבן זיך באַװיזן אַ צאָל נײַע צײַטשריפֿטן פֿון פֿאַרשידענע ריכטונגען, צװישן זײ „יודישער טעלעגראַף‟ און „דער פּאָליטיקער‟ (בײדע אין בוקאַרעשט), װאָס זײַנען לכאורה געװען די סאַמע ערשטע ייִדישע טעגלעכע צײַטונגען אין דער װעלט.

זינט די 1880ער יאָרן זײַנען אַקטועל געװאָרן פּאָליטישע טעמעס. „היועץ‟ האָט אַקטיװ געשטיצט חיבת־ציון און די נײַע ציוניסטישע באַװעגונג, דערצײלט װעגן ייִדישע ייִשובֿים אין ארץ־ישׂראל. ציוניזם און עמיגראַציע האָבן גורם געװען הײסע װיכּוחים אין אַ טוץ ייִדישע צײַטשריפֿטן. אײניקע פּובליקאַציעס, װי „דאַס פֿאָלקסבלאַט‟, האָבן באַטאָנט דאָס װערט פֿון ייִדיש װי אַ ליטעראַרישע שפּראַך, װאָס לאָזט די שעפֿערישע כּוחות פֿונעם ייִדישן פֿאָלק זיך אױסדריקן בעסער װי אַנדערע שפּראַכן. אין די דאָזיקע אַרטיקלען פֿילט מען די השפּעה פֿון י. ל. פּרץ און שלום־עליכם. דער רעדאַקטאָר דובֿ־בער סופֿרין האָט דערקלערט אין זײַן לײט־אַרטיקל, אַז דװקא ייִדיש פּאַסט בעסער פֿאַר שאַפֿן אַ מאָדערנע ייִדישע קולטור אײדער העברעיִש, אָדער די אײראָפּעיִשע שפּראַכן. דערבײַ האָט ער אױך געשטיצט די טאַקסע אױף כּשר פֿלײש װי אַ מיטל אונטערצושטיצן די ייִדישע דערציִונג פֿאַר אָרעמע קינדער.

אין 1896 איז אין בוקאַרעשט אַרױס דער ערשטער סאָציאַליסטישער זשורנאַל „דער װעקער‟. דער חידוש איז געװען אין אַרײַנברענגען דעם ענין דעמאָקראַטיע אין ייִדישע עפֿנטלעכע װיכּוחים. די צװײטע סאָציאַליסטישע צײַטשריפֿט האָט געהײסן „דער קאָמפּאַס‟, און איז געװען מער ליטעראַריש און פּובליציסטיש.

ראַדאָסאַוו פֿאַרסך־הכּלט, אַז דער אױפֿקום פֿון דער ייִדישער פּרעסע אין רומעניע אין דער צװײטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט איז אַ באַװײַז פֿונעם קולטורעלן אױפֿבלי פֿון רומענישן ייִדנטום. די צײַטונגען האָבן געשאַפֿן אַ נײַעם מין עפֿנטלעכער קאָמוניקאַציע און געהאָלפֿן פֿאַרשפּרײטן נײַע אידעען און קענטענישן.