ייִדישע פּראָבלעמען פֿון דיגיטאַליזאַציע

Yiddish Problems With Digitization

דער פּראָיעקט „עיתונות יהודית היסטורית‟
דער פּראָיעקט „עיתונות יהודית היסטורית‟

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published May 21, 2015, issue of June 12, 2015.

די טעג לייען איך אַ קאָרעקטור פֿון מײַן נײַ בוך. איך דערמאָן עס ניט מיטן ציל צו באַרימען זיך (סײַדן איך טו עס אומבאַוווּסטזיניק), נאָר כּדי דערמאָנען דעם פֿאַקט, וואָס דאָס בוך וואָלט אויסגעזען גאָר אַנדערש אָן די רעסורסן, וועלכע עס גיט אונדז הײַנט די אינטערנעץ. און אפֿשר וואָלט איך בכלל אַזאַ בוך — וועגן דעם ייִדישן ליטעראַרישן לעבן אין מאָסקווע — ניט אָנגעשריבן אָן דער מעגלעכקייט צו זיצן אין דער היים, בײַם קאָמפּיוטער, און נישטערן אין קאָלעקציעס פֿון כּלערליי דיגיטאַליזירטע צײַטשריפֿטן און ביכער.

מײַן אוניווערסיטעט־ביבליאָטעק גיט מיר אַ צוטריט צו די וויכטיקסטע סאָוועטישע צײַטונגען און אייניקע זשורנאַלן. אינטערסאַנטע זאַכן האָב איך אויסגעזוכט, למשל, אין דעם עלעקטראָנישן אַרכיוו פֿון „דזשוינט‟. דער פּראָיעקט „עיתונות יהודית היסטורית‟ (Historical Jewish Press) דערלויבט יעדן איינעם צו לייענען זיבן ייִדישע צײַטונגען. עס גייען אַרום קלאַנגען, אַז עס וועט קומען דער ליכטיקער טאָג, ווען די אַלטע נומערן פֿון „פֿאָרווערטס‟ וועלן אויך אַרויסגעשטעלט ווערן אין דער ביבליאָטעק פֿון דער „היסטאָרישער ייִדישער פּרעסע‟. דערווײַל אָבער האָב איך געמוזט, נעבעך, לייענען מיקראָפֿילמען.

די רייד גייט וועגן אַן אמתער רעוואָלוציע אין דער אַרבעט פֿון אַ היסטאָריקער. אמת, דאָס הייסט ניט, אַז דאָס לעבן פֿון אַ פֿאָרשער איז איצט גרינג — זיץ זיך בײַם קאָמפּיוטער און שפּיל זיך מיט צײַטונגען. פֿון איין זײַט, איז טאַקע גרינגער געוואָרן צו באַקומען דעם נייטיקן מאַטעריאַל, אָבער גלײַכצײַטיק איז אויך אויסגעוואַקסן די סכּנה צו ווערן דערטרונקען אין דעם ים טעקסטן, וואָס די אינטערנעץ טראָגט אין זיך. דערצו שווימען אַרויס גאָר ווילדע זאַכן — פּשוט באָבע־מעשׂיות.

מיט אַ פֿרײַנד און קאָלעגע מײַנעם שרײַב איך איצט אַן אַרטיקל וועגן אַ פּאָגראָם אין בערדיטשעוו אין יאַנואַר 1919. אין יענער צײַט זײַנען געווען אַ סך פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע, אָבער אָט דער פּאָגראָם טיילט זיך אויס „טיפּאָלאָגיש‟, ווײַל אים האָט מען דורכגעפֿירט ווי אַ שטראָף־עקספּעדיציע, לויט אַ פֿאַראָרדענונג מצד די „הויכע פֿענצטער‟ (פּינקטלעכער, געוויסע הויך־געשטעלטע פֿונקציאָנערן) אין דער דעמאָלטיקער אוקראַיִנישער אַדמיניסטראַציע.

איז דאַכט זיך, עס זײַנען אַדורך ווייניקער פֿון הונדערט יאָר זינט יענע בלוטיקע טעג, וואָס איז כּמעט „נעכטן‟ אויף דער היסטאָרישער שקאַלע. קיין אַרכעאָלאָגישע אויסגראָבונגען דאַרף מען ניט דורכפֿירן, כּדי ווידער אויפֿשטעלן די פּרטים פֿון די געשעענישן. אָבער אויפֿן עקראַן פֿון מײַן קאָמפּיוטער (ווי אויך אין ביבליאָטעקן) האָב איך איבערגעלייענט אַ צאָל געשיכטעס, אויסגעטראַכט פֿון אָנהייב ביזן סוף. אמת, אַ דאַנק דער זעלבער אינטערנעץ, האָב איך געפֿונען אַזעלכע מאַטעריאַלן, וועלכע האָבן רויִנירט די ניט־געשטויגענע־און־ניט־געפֿלויגענע געשיכטעס.

אַ חוץ די פּאַסטקעס פֿון פֿילצאָליקע, לײַטיש־פֿאַרפּוצטע פֿאַלסיפֿיקאַציעס, שאַפֿט דער פּראָצעס פֿון זוכן נייטיקע קוואַלן כּלערליי אַנדערע פּראָבלעמען. מע דאַרף האָבן געדולד, ווײַל אָפֿט מאָל באַקומט מען אַ פּאָזיטיוון רעזולטאַט נאָר ווען עס גיט זיך אײַן אונטערצוקלײַבן אַ ריכטיקן שליסל. באַזונדערס שווער איז עס מיט טעקסטן אויף ייִדיש. אין אַ היפּשער מאָס האָט עס צו טאָן מיט די פֿאַרשיידענע נוסחאָות פֿון שרײַבן אויף ייִדיש.

שוועריקייטן פֿון אַזאַ סאָרט פֿילט מען אַפֿילו בײַם אַרײַנקוקן אין קאַטאַלאָגן: אייניקע גיבן איבער דעם אויסלייג פֿון דער פּובליקאַציע, די אַנדערע „זעצן עס איבער‟ אויף אַ סטאַנדאַרטן (בדרך־כּלל, ייִוואָ) אויסלייג. אַ שטייגער, אין אייניקע פֿאַלן שטייט אין דעם קאַטאַלאָג געשריבן idisher, וואָס גיט איבער דעם פֿאַרשפּרייטן נוסח פֿון שרײַבן „ייִדישער‟ ווי „אידישער‟, בעת אַנדערע מאַכן עס „לײַטיש‟ און קאַטאַלאָגיזירן ווי „ייִדישער‟. איר וועט אפֿשר ניט געפֿינען אין אײַער ביבליאָטעק דעם ראָמאַן „דער בלוטיקער שפּאַס‟ פֿון שלום־עליכמען, ווײַל אין דעם קאַטאַלאָג איז ער פֿאַרשריבן ווי „Der bludiger shpas‟. און אַזוי ווײַטער.

האָט איר אַ מאָל געפּרוּווט אויסזוכן עפּעס אַ וואָרט צי אַ פֿראַזע אין די ביכער, וואָס זײַנען דיגיטאַליזירט? גיט אַ פּרוּוו צו זוכן אין www.google.com „פֿאַליקמאַן‟ און „פאליקמאן‟ (דער קיִעווער פּראָזאַיִקער יחיאל פֿאַליקמאַן), און איר וועט באַקומען פֿאַרשיידענע רעזולטאַטן. נאָך קאָמפּליצירטער איז מיטן זיידן פֿון ייִדישן טעאַטער: „גאָלדפֿאַדן‟, „גאָלדפֿאַדען‟, „גאלדפאדן‟, „גאלדפאדען‟.

הײַנט לאָמיר זיך פֿאָרשטעלן, אַז אָט־אָט וועלן מיר באַקומען די מעגלעכקייט צו זוכן ווערטער אין דער דיגיטאַליזירטער ייִדישער פּרעסע. דאָס וועט, בלי־ספֿק, גאַנץ ראַדיקאַל בײַטן די „טעכנאָלאָגיע‟ פֿון פֿאָרשונגען. אַ קאָפּווייטיק וועט עס ברענגען אויך, ווײַל מע וועט מוזן זײַן גוט באַהאַוונט אין די אייגנאַרטיקייטן פֿונעם אויסלייג, גענוצט אין דער אָדער יענער צײַטשריפֿט.

אָבער דער הימל איז ניט בײַ דער ערד. מענטשן טראַכטן וועגן דעם ווי אַזוי צו מאַכן אונדזער לעבן גרינגער. אויף אַ באַווײַז פֿון אַזאַ טראַכטן האָב איך זיך אָנגעשטויסן אין דער זעלבער אינטערנעץ: איך מיין די מאַגיסטער־אַרבעט פֿון יעקבֿ פּרץ בלום, וואָס הייסט „Techniques for Automatic Normalization of Orthographically Variant Yiddish Texts‟ (academicworks.cuny.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1524&context=gc_etds). איך וועל ניט מאַכן אַן אָנשטעל, אַז איך האָב עס אין גאַנצן פֿאַרשטאַנען. נאָך מער: איך האָב אַפֿילו ניט געפּרוּווט עס צו פֿאַרשטיין. איך האָב יאָ (אפֿשר) געכאַפּט, אַז די פֿראַגע איז ניט בלויז אין דעם אויסלייג, נאָר אויך אין פֿאַרשיידענע סיסטעמען קאָדירונגען. דער עיקר, אָבער, אַז די אַרבעט ווערט געפֿירט.