מענטשן און געשעענישן

מאַרווין טאָקײער — געוועזענער רבֿ אין יאַפּאַן

Marvin Tokayer - Former Rabbi in Japan

פֿון יוסף ברענער

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: //yiddish2.forward.com/node/3462)

הײַיאָר, וועסנע־צײַט, האָב איך זיך געטראָפֿן מיטן געוועזענעם רבֿ פֿון דער ייִדישער קהילה אין יאַפּאַן, מאַרווין טאָקײער. געשען איז עס אין ישׂראל, אין אַ קליינעם ייִשובֿ, וווּ עס וווינט מײַן טאָכטער. מיט הרבֿ מאַרווין טאָקײער האָב איך זיך באַקענט, שטעלט זיך פֿאָר, אין ביראָבידזשאַן, זומער 2010, ווען צו מיר האָט זיך געוואָנדן מרדכי שיינער, דער הויפּט־רבֿ פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט, מיט אַ בקשה, כ‘זאָל דורכפֿירן אַ טור מיט אַ גרופּע טוריסטן פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, קאַנאַדע און ישׂראל. ווי גרויס איז אָבער געווען מײַן חידוש, ווען כ‘האָב זיך דערוווּסט, אַז צווישן די טוריסטן וועט אויך זײַן הרבֿ טאָקײער, דער מחבר פֿונעם באַקאַנטן בוך „דער פֿוגו־פּלאַן‟, וואָס אַ דאַנק יענעם פּלאַן, זײַנען בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה געראַטעוועט געוואָרן טויזנטער ייִדן.

דאָס איז שוין געווען זײַן צווייטער באַזוך אין ביראָבידזשאַן; דאָס ערשטע מאָל איז טאָקײער געקומען אַהין אין 1970, מע קאָן זאָגן, האַלב־לעגאַל. דער איצטיקער באַזוך האָט אויסגעזען גאָר אַנדערש; ער האָט דערפֿילט גאָר אַן אַנדער באַציִונג צו אים סײַ מצד דער פֿירערשאַפֿט פֿון דער געגנט און סײַ מצד די אײַנוווינער. אין זײַן באַגריסונג האָט ער געזאָגט: „כ‘האָב קיין מאָל אין מײַן לעבן נישט געטראַכט, אַז כ‘וועל נאָך אַ מאָל קומען קיין ביראָבידזשאַן; אַז כ‘וועל קאָנען דאָ רעדן ייִדיש אין אַ ייִדישער ביבליאָטעק אויף שלום־עליכמס נאָמען. איך בין שוין אויסגעווען אויף אַלע קאָנטינענטן, אָבער די באַגעגעניש דאָ וועל איך פֿאַרגעדענקען אויפֿן גאַנצן לעבן‟…

צו זיך אַהיים אין ייִשובֿ האָט מײַן טאָכטער געבראַכט מאַרווין טאָקײערן גלײַך אויפֿן צווייטן טאָג נאָך זײַן קומען קיין ישׂראל. נאָכן באַקענען אים מיט אירע ווערק, געמאַכט פֿון גלאָז, האָבן מיר ממשיך געווען אונדזער שמועס בײַ אַ געדעקטן טיש. צווישן אַנדערן האָב איך אים געפֿרעגט, צי האָט ער עפּעס אָנגעשריבן אין די לעצטע יאָרן? דעמאָלט האָט מאַרווין אָנגערופֿן דעם נאָמען פֿון זײַן נײַ בוך „פֿעפֿער, זײַד און העלפֿאַנד־ביין‟, אָנגעשריבן צוזאַמען מיט דער שרײַבערין און טעלעוויזיע־פּראָדוצענט, ד״ר עלען ראָדמאַן.

„ווי מיינטסו, — האָט ער מיך געפֿרעגט, — וואָס איז די פֿאַרבינדונג צווישן אָט די דרײַ פֿאַרשידענע זאַכן?‟ — און ווי אַן עכטער ייִד, האָט ער אַליין געענטפֿערט: „אין דעם בוך ווערט דערציילט וועגן דעם ייִדישן לעבן אין כינע, יאַפּאַן, סינגאַפּור, אינדיע און בירמע, וווּ די רעליגיעזע טאָלעראַנטקייט שליסט אויס יעדע מעגלעכקייט צו רודפֿן ייִדן; וואָס זשע פֿאַרבינדט די אַלע לינדער פֿון דרום־מיזרח־אַזיע? ריכטיק: פֿעפֿער, זײַד און העלפֿאַנד־ביין.‟

הרבֿ טאָקײער האָט דערציילט, אַז לאַנגע יאָרן איז אים אויסגעקומען צו לעבן אין אָט די וועלט־טיילן, זיך באַגעגענען מיט כּל־מיני מענטשן, אויסהערן וווּנדערלעכע געשיכטעס וועגן ייִדן, וועלכע האָבן זיך דערשלאָגן הויכע פּאָזיציעס אין דער געזעלשאַפֿט. מיט אַ סך פֿון זיי איז ער געווען פּערזענלעך באַקאַנט און פֿלעגט באַקומען דאָקומענטן און אוניקאַלע זאַכן פֿון זייערע אַרכיוון.

„איך בין געווען פֿאַרכּישופֿט פֿון די געשיכטעס וועגן ייִדן, — האָט ער זיך דערמאָנט, — וועלכע זײַנען געווען טעטיק אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון לעבן אין ווײַטן־מיזרח, אָנהייבנדיק נאָך פֿון דער קאָלאָניע קײַפֿען. אַגבֿ, צוויי ייִדישע שוועסטער סון, האָבן חתונה געהאַט מיט מאַאָ און מיט טשיאַנג קײַ־שעק.‟

אינעם נײַעם בוך איז דאָ אַ באַזונדער קאַפּיטל וועגן די ייִדן פֿון אינדיע. מאַרווין האָט מיר דערציילט, אַז ער איז געווען באַקאַנט מיט דער משפּחה פֿון הרבֿ גבֿריאל און רבֿקה האָלצבערג, דערהרגעט אינעם טעראָריסטישן אַטאַק אין מומבײַ, אין 2008.

„ווען ס‘איז בײַ זיי געבוירן געוואָרן דער בכור, משהלע, בין איך גראָד דעמאָלט געווען אין דער שטאָט. רבֿקה האָט מיך געבעטן כ‘זאָל בענטשן איר זון. כ‘בין שוין אָבער צו יענער צײַט נישט געווען קיין רבֿ, נאָר רבֿקה האָט מיך אַזוי האַרציק געבעטן, אַז כ‘האָב איר נישט געקאָנט אָפּזאָגן. זי האָט מיך איבערצײַגט, אַז דער כּוח פֿונעם ליובאַוויטשער רבין, וואָס האָט מיך געבענטשט צו זײַן אַ שליח זײַנער אין יאַפּאַן, איז נאָך שטאַרק, ער קען נישט פֿאַרפֿאַלן ווערן!‟

מאַרווין האָט עס געטאָן און לויטן מינהג צוגעזאָגט צו שענקען דעם ייִנגעלע אַ מתּנה, וואָס ער האָט זי נישט איצט מיט זיך. ער האָט זיך דערמאָנט, אַז אין דער היים, אין אַמעריקע ליגט בײַ אים אַן אַלבאָם מיט מאַרקעס, וואָס ער האָט זיי געזאַמלט אין זײַנע קינדער־יאָרן; און ער האָט צוגעז אָגט רבֿקהן, אַז ווען ער וועט קומען צו זיי דאָס צווייטע מאָל, וועט ער מיט זיך דעם אַלבאָם מיטנעמען.

„מאָרגן וועל איך מײַן צוזאָג אויספֿירן, — האָט מיט אַ זיפֿץ אַרויסגעבראַכט מאַרווין, — איך דאַרף זײַן בײַ משהלעס פֿעטער, וואָס האָט אים גענומען צו זיך נאָכן עלטערנס טויט.‟

„דו ווייסט, — האָב איך זיך אָנגערופֿן, — נאָך יענעם שרעקלעכן אַטאַק אין מומבײַ האָט מרדכי שיינער געפֿרעגט בײַ מיר, צי מע וואָלט געקאָנט אויפֿשטעלן אין ביראָבידזשאַן אַן אָנדענקצייכן? ער האָט די משפּחה האָלצבערג אויך גוט געקענט און האָט זייער איבערגעלעבט זייער טראַגישן אומקום.‟

מאַרווין האָט מיט אינטערעס אויסגעהערט די געשיכטע אַרום דעם אָנדענקצייכן, דעם איינציקן אין גאַנץ רוסלאַנד. שפּעטער מיט עטלעכע וואָכן האָב איך באַקומען אַ קורצן ווידעאָ, וווּ מאַרווין און משה זיצן בײַ אַ טיש און רעדן ווי אַ זיידע מיטן אייניקל.

„ווען איך בין געווען אַזאַ ייִנגעלע ווי דו, — דערציילט מאַרווין, — פֿלעג איך זאַמלען מאַרקעס. צווישן די מאַרקעס פֿון פֿאַרשיידענע לענדער און מלוכה־פֿירער זײַנען אויך דאָ ישׂראל־מאַרקעס. נאָך דײַן געבוירן ווערן האָב איך צוגעזאָגט דײַן מאַמען, אַז כ‘וועל דעם אַלבאָם שענקען דיר. הײַנט טו איך עס מיט גרויס פֿאַרגעניגן. הײַנט זײַנען מיר געוואָרן מיט דיר פֿרײַנד, משה.‟

איצט, קוקנדיק אויפֿן בילד, וווּ צוויי משהס (מאַרווין, מיינט דאָך אויך, משה) זיצן איינער אַנטקעגן דעם צווייטן און באַטראַכטן די מאַרקעס, טראַכט איך בײַ זיך: מעגלעך, אַז ס‘איז טאַקע געשען אַ נס; אַז דאָס געראַטעוועטע קינד טראָגט אין זיך דעם כּוח, איבערגעגעבן אים פֿונעם ליובאַווישטער רבין.