וואַגנערס „פּאַרסיפֿאַל‟ און קבלה

Wagner's Parsifal and Kabbalah

Ken Howard/Metropolitan Opera

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published May 24, 2015, issue of June 12, 2015.

הײַיאָר, אין שײַכות מיטן 70־יאָריקן יוביליי נאָכן גרויסן נצחון איבער נאַצי-דײַטשלאַנד, האָט די פּרעסע ווידער דערמאָנט די אַלטע קאָנטראָווערסיע אַרום דעם קלאַסישן דײַטשישן קאָמפּאָזיטאָר ריכאַרד וואַגנער. הגם ער איז געשטאָרבן אינעם יאָר 1883, לאַנג פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, ווערט וואַגנער אָפֿט אַסאָציִיִרט מיט די נאַציס, ווײַל זיי האָבן באַזונדערס הויך אָפּגעשאַצט זײַנע ווערק. דערצו, איז וואַגנער געווען אַ ווילדער ראַסיסט און פֿאַרברענטער אַנטיסעמיט.

פֿון דער צווייטער זײַט, טרעפֿן זיך צווישן די ייִדישע פֿײַנשמעקער פֿון קלאַסישער מוזיק נישט ווייניק הייסע ליבהאָבער פֿון וואַגנערס לאַנגע עפּישע אָפּערעס. מיט צוויי יאָר צוריק, האָט דער הײַנטצײַטיקער אַמעריקאַנער קאָמפּאָזיטאָר סטיוו כּהן, באַקאַנט מיט זײַנע כּמו-חזנישע כאָראַל־ווערק און אָראַנזשירונגען, פֿאַרעפֿנטלעכט זײַן אַנאַליז, לויט וועלכן וואַגנערס לעצטע אָפּערע „פּאַרסעפֿאַל‟ איז דאָס „סאַמע־ייִדישע פֿון זײַנע מײַסטערווערק‟.

זיך האַלטן בײַ כּהנס מיינונג, באַקומט זיך, אַז אין יעדן הויפּט-העלד פֿון דער דרײַ-אַקטיקער לאַנגער אָפּערע קאָן מען דערזען אַ ייִדישן טעם, און אַז יעדעס געשעעניש איז פֿאַרבונדן מיט ייִדישקייט. למשל, דעם ריטערישן קרײַז פֿון מאָנאַכן אויפֿן באַרג מאָנטסאַלוואַט קאָן מען באַטראַכטן ווי אַ מנין בײַם דאַוונען, דעם מיסטעריעזן „הייליקן גראַאַל‟ (Holy Grail אויף ענגליש) — ווי אַ ריזיקן קידוש־בעכער. אין דער אָפּערע ווערט דערציילט, ווי אַמפֿאָרטאַס, דער קיניג איבער די ריטער, וואָס היטן דעם „גראַאַל‟, טובֿלט זיך אין אַ מיסטישער אָזערע, ווי אין אַ מין מיקווה, כּדי אויסצוהיילן זײַנע וווּנדן. עס באַקומט זיך אַ גאַנץ שׂכלדיקע אינטערפּערטאַציע, לויט וועלכער אַלע טיילן פֿון דער אָפּערע קאָן מען אויפֿנעמען ווי אַ ייִדישע מעשׂה.

כּהנס עסיי איז אָנגעשריבן געוואָרן ווי אַן אָפּרוף אויף דער טעאַטראַלישער פֿילם־ווערסיע פֿון „פּערסיפֿאַל‟, געשאַפֿן פֿאַר דער ניו־יאָרקער מעטראָפּאָליטאַנער אָפּערע דורכן קאַנאַדישן רעזשיסאָר פֿראַנסואַ זשעראַר. הגם דער אַנאַליז האָט אַ קאָמישן טעם, איז טאַקע אמת, אַז געוויסע עלעמענטן פֿון דער אָפּערע דערמאָנען אין באַקאַנטע ייִדישע מאָטיוון און רבי נחמן בראַצלעווערס וווּנדערלעכע מיסטישע „סיפּורי־מעשׂיות‟.

וועגן וואַגנערס שאַפֿונגען, וועלכע האָבן פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿאַר אומצאָליקע שפּעטערדיקע מוזיקאַלישע ווערק, ווי אויך וועגן זײַן באַציִונג צו ייִדן און ייִדישע אָפּשאַצונגען פֿון זײַן מוזיק, זענען שוין אָנגעשריבן געוואָרן גאַנצע ביכער. ווען הערמאַן לוי, דער ייִדישער דיריגענט פֿונעם מינכענער אָפּערע-הויז, האָט אַראַנזשירט די פּרעמיערע פֿון „פּאַרסיפֿאַל‟ אינעם יאָר 1882, האָט וואַגנער נישט געוואָלט, אַז אַ ייִד זאָל זיך באַשעפֿטיקן אין זײַן „סאַמע־קריסטלעכער שאַפֿונג‟, ווײַל „די ייִדישע ראַסע איז דער שׂונא פֿון דער מענטשהייט‟. ס׳איז נישט קיין חידוש, אַז די ווערק פֿון אַזאַ פֿאַרביסענעם אַנטיסעמיט האָבן אויסגענומען אינעם „דריטן רײַך‟.

אַזוי צי אַזוי, איז אינטערעסאַנט, אַז אַ טייל פֿאָרשער זענען זיך משער, אַז די קריסטלעכע לעגענדע וועגן דעם „הייליקן גראַאַל‟, אַרײַנגערעכנט די מיטל־עלטערלעכע מעשׂה וועגן דעם בראַוון פּערציפֿאַל, האָט טאַקע ייִדישע וואָרצלען. וואַגנער האָט געשאַפֿן זײַן ווערק אויפֿן יסוד פֿון דער עפּישער פּאָעמע, וואָס דער דײַטשישער ריטער און פּאָעט וואָלפֿראַם פֿאָן עשענבאַך האָט אָנגעשריבן אינעם 13טן יאָרהונדערט. וואָלפֿראַם האָט זיך באַנוצט מיט אַן עלטערן ראָמאַן פֿונעם פֿראַנצויזישן טרובאַדור קרעטיען דע טרואַ. דער דײַטשישער פּאָעט, וועלכער האָט פֿאַרענדיקט און פֿאַרבעסערט דע טרואַס פֿאָרלויפֿיק ווערק, גיט איבער, אַז די עצם־מעשׂה וועגן דעם „הייליקן גראַאַל‟ שטאַמט פֿון אַ געוויסן חכם, אַ זון פֿון אַ ייִדישער מאַמע און אַ מוסולמענישן טאַטן, וועלכער האָט געהייסן פֿלעגעטאַניס, געוווינט אין דער שפּאַנישער שטאָט טאָלעדאָ, און האָט פֿאַרשריבן די לעגענדע וועגן דעם „גראַאַל‟ אויף אַראַביש. אַ פּראָוואַנסאַלער פּאָעט מיטן נאָמען קיאָט — אַ געשמדטער ייִד, וועלכער האָט געקענט אַראַביש — האָט געפֿונען דעם כּתבֿ־יד פֿון פֿלעגעטאַניס און פֿאַרשפּרייט די לעגענדע צווישן די קריסטן.

הגם סײַ אין דער ייִדישער, סײַ אין דער מוסולמענישער געשיכטע בלײַבן די קרייץ־צוגן טרויעריק באַרימט ווי אַ תּקופֿה פֿון שרעקלעכער רציחה מצד די קריסטן, האָט יענע תּקופֿה אויך איבערגעלאָזט אַ גרויסן קולטורעלן אוצר, באַגײַסטערט פֿונעם קאָנטאַקט צווישן מיזרח און מערבֿ. עס קאָן זײַן, אַז די קלאַסישע קריסטלעכע לעגענדע וועגן דעם „הייליקער גראַאַל‟ איז פֿאַרבונדן מיט דער השפּעה פֿון ספֿרדישע און פּערסישע ייִדן.

לויט וואָלפֿראַם פֿאָן עשענבאַך, האָט פֿלעגעטאַניש, זײַענדיק אַ גרויסער מומחה אין אַסטראָלאָגיע, פֿאַרשטאַנען די באַהאַלטענע שפּראַך פֿון די שטערן און אַנטדעקט אויפֿן הימל דעם סוד פֿון אַ געוויסן וווּנדערלעכן אָביעקט — אַ מיסטעריעזער אַדלשטיין מיט וווּנדערלעכע איבערנאַטירלעכע אייגנשאַפֿטן, וועלכער איז געפֿאַלן פֿון די הימלען. אין זײַן אָפּערע, באַנוצט זיך וואַגנער מיט אַן אַנדער ווערסיע פֿון דער לעגענדע, לויט וועלכער דער מיסטעריעזער „גראַאַל‟ ווערט געשילדערט ווי אַ וווּנדערלעכער בעכער, פֿון וועלכן יעזוס האָט געטרונקען ווײַן, בעת דער לעצטער סעודה פֿאַר זײַן טויט. לויט דער קריסטלעכער ביבל, איז די „געהיימע וועטשערע‟ פֿאָרגעקומען בײַם פּסחדיקן סדר. די פֿריִיִקע קריסטן זענען געווען ייִדישע „משיחיסטן‟, וועלכע האָבן געפּראַוועט דעם יום־טובֿ מיט די אַרבע־כּוסות. הגם אין וואַגנערס ווערק טרעפֿן זיך אַנטיסעמיטישע רמזים, איז דער ייִדישער שורש פֿון דער לעגענדע גאַנץ קלאָר. עס באַקומט זיך, אַז דער „הייליקער גראַאַל‟ איז טאַקע אַן אוראַלטער היסטאָרישער קידוש־בעכער.

די פֿאָרשער פֿון דער מיטל־עלטערלעכער אייראָפּעיִשער מיטאָלאָגיע באַמערקן אָבער, אַז אין די לעגענדעס וועגן דעם „הייליקן גראַאַל‟ שטעקן טיפֿערע גײַסטיקע רמזים. הגם וואַגנער האָט פֿאַרוואַנדלט די אַלטע מעשׂה אין אַ מאָדערנער ראָמאַנטישער „ליברעטאָ‟, האָט ער אָפּגעהיט די עיקר־עלעמענטן פֿונעם „גראַאַל‟־סימבאָליזם. דער שלאָס, וווּ דער מיסטעריעזער וווּנדערלעכער אָביעקט געפֿינט זיך, שטייט אויפֿן שפּיץ פֿון אַ געוויסן באַרג, אַרומגערינגלט מיט אַ וואַלד.

די זוכענישן פֿונעם „גראַאַל‟ ווערן אַסאָציִיִרט מיט קאָמפּליצירטע דיאַלעקטישע באַציִונגען צווישן מענער און פֿרויען. דער העלד, וועלכער זוכט דעם געהיימנישפֿולן אָביעקט, מוז באַקעמפֿן אויף זײַן וועג זײַן תּאווה צו גשמיותדיקע פֿרויען. וואָס נענטער ער קומט צום „גראַאַל‟, אַלץ ווײַטער גייט ער אַוועק פֿון אונדזער טאָג־טעגלעכער וואָר אין אַ וועלט פֿון וווּנדער־מעשׂיות. צום סוף, ווען ער געפֿינט דעם „גראַאַל‟, ראַטעוועט ער אַ געוויסע געטלעך־שיינע פֿרוי, קונדרי, פֿאַרשאָלטן דורכן בייזן כּישוף־מאַכער קלינגסאָר. די פֿרוי פֿאַלט טויט אויף דער ערד, איר נשמה ווערט באַפֿרײַט. די אָפּערע שליסט זיך מיט די ווערטער: „אויסלייזן דעם אויסלייזער‟.

ווי געזאָגט, זענען די אָריגינעלע לעגענדעס וועגן דעם „הייליקן גראַאַל‟ פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער קולטור פֿון מיטל־עלטערלעכער שפּאַניע און פּראָוואַנס. דעמאָלט איז עס געווען אַ וועלט־צענטער פֿון ייִדישער פֿילאָסאָפֿיע, קבלה און ייִדיש־מוסולמענישן קולטורעלן סינטעז. אַנרי קאָרבען, אַ באַרימטער פֿראַנצויזישער פֿאָרשער פֿון איסלאַמישע מיסטישע טראַדיציעס, האָט באַמערקט, אַז דער זעלבער בעכער־סימבאָליזם ווערט פֿאַקטיש אַסאָציִיִרט מיט דער רוחניותדיקער מדרגה פֿון „מאַלאַקוט‟, דער גענויער עקוויוואַלענט פֿונעם ייִדישן וואָרט „מלכות‟, וווּ די גרענעץ צווישן דער מענטשלעכער און געטלעכער וועלט ווערט צעשווענקט. לויט קאָרבען, שטאַמט די לעגענדע וועגן דעם „הייליקן גראַאַל‟ פֿון די מיזרחדיקע סימבאָלישע סיפּורי־מעשׂיות וועגן דעם גײַסטיקן וועג צו זײַן אינערלעכן געטלעכן שורש.

על־פּי־קבלה, דינט די ספֿירת־המלכות, די לעצטע אין דער קייט פֿון געטלעכע עמאַנאַציעס, ווי אַ צווישן־וועלט צווישן דעם געטלעכן ליכט און דער באַשאַפֿענער גשמיותדיקער וועלט. רבי יוסף־חיים פֿון באַגדאַד, דער באַרימטער איראַקישער מקובל, באַקאַנט ווי „בן איש חי‟, דערקלערט, אַז אויפֿן וועג צו דער דאָזיקער מדרגה, מוז דער מיסטישער העלד באַזיגן די „בייזע כּלבֿים‟. אַ גאַנצע ריי ענלעכע סוזשעטן געפֿינען מיר אויך אין רבי נחמן בראַצלעווערס באַרימטע מעשׂיות; לויט דער חסידישער טראַדיציע, דערציילן זיי אויך וועגן דעם וועג צו דער הייליקער שכינה, וועלכע ווערט אַסאָציִיִרט דווקא מיט דער ספֿירות־המלכות.

אין דער ערשטער מעשׂה פֿונעם גרויסן רבין, באַפֿרײַט דער העלד, אַ מין ייִדישן פּאַרסיפֿאַל, די פֿאַרכאַפּטע פּרינצעסין — די שכינה, וועלכע ווערט אין דער ייִדישער טראַדיציע כּסדר סימבאָליש געשילדערט ווי אַ ווײַבלעכע פֿיגור. על־פּי־קבלה, געפֿינט זיך איצט די שכינה אין גלות, אײַנגעשמידט אין די קייטן פֿון גשמיות. יעדער ייִד מוז שטרעבן צו ווערן אַ רוחניותדיקער „ריטער‟, וועלכער איז גרייט מוסר־נפֿש צו זײַן, כּדי צו באַפֿרײַען די געטלעכע „פּרינצעסין‟ פֿון איר גלות און וואַרטן אויפֿן מלך־המשיח, וועלכער וועט עס פֿאַרווירקלעכן אינעם גלאָבאַלן מאַסשטאַב. אַגבֿ, ווערט אַ קידוש־בעכער, ווי אויך אַ שטיין, בפֿרט דער מיסטעריעזער „אבֿן־שתּיה‟, דער הימלישער פֿונדאַמענט פֿון דער וועלט, בפֿירוש אַסאָציִיִרט אין קבלה מיט דער ספֿירת־המלכות.

אויב מע נעמט אין באַטראַכט די היסטאָרישע וואָרצלען פֿון דער לעגענדע, שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז וואַגנער האָט פֿאַקטיש איבערדערציילט, אויף זײַן שטייגער, אַ קלאַסישן קבלה־סוזשעט. זײַן העלד, פּונקט ווי אין רבי נחמנס מעשׂיות, גייט איבער סכּנותדיקע וועלדער און בערג אויפֿן וועג צום „שלאָס‟, וווּ ער אַנטדעקט די ספֿירת־המלכות, ברעכט דורך די גרענעץ צווישן גשמיות און רוחניות, און באַפֿרײַט די שכינה — קונדרי — פֿון איר תּפֿיסה אין עולם־הזה.

ערנסט געזאָגט, זענען פֿאַרשיידענע אוראַלטע וועלט־לעגענדעס אַזוי טיף צונויפֿגעפֿלאָכטן איינער מיט דער צווייטער, אַז ס׳איז אוממעגלעך צו באַשטימען אויף זיכער זייערע היסטאָרישע וואָרצלען. אַדרבה, אויב אַ קריסטלעכע אָפּערע, וואָס די נאַציס האָבן אויפֿגענומען ווי זייער אייגענע, לאָזט זיך גרינג אָפּגעטײַטשט צו ווערן ווי אַ ייִדישע קבלה־מעשׂה, איז עס אַ קלאָרער סימן, אַז די נאַציאָנאַליסטישע זוכענישן פֿון „אמתע שרשים‟ זענען בכלל אַ נאַרישער פֿאַרמעסט. די שטודיעס פֿון היסטאָרישע פֿאַרבינדונגען צווישן מיזרח און מערבֿ זענען אינטערעסאַנט, ווײַל זיי דעמאָנסטרירט די רעלאַטיווקייט און אומבאַשטימטקייט פֿון קולטורעלע גרענעצן.