רוחניות

רוסישע פֿילאָסאָפֿיע בײַ ייִדן

Russian Philosophy and the Jews

פֿון יואל מאַטוועיעוו

צו ביסלעך, ווערט די רוסישע פֿילאָסאָפֿיע מער צוטריטלעך דעם ענגלישן לייענער. פֿונעם 11טן ביז 13טן יוני, וועט אין קראָקע, אינעם קאַטוילישן אוניווערסיטעט אויפֿן נאָמען פֿונעם פּויפּסט יאָהאַן דעם צווייטן, פֿאָרקומען אַ יערלעכע אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענץ פֿון רוסישער פֿילאָסאָפֿיע. אויפֿן סמך פֿון דער פֿאָריקער קאָנפֿערענץ, איז אין קראָקע נישט לאַנג צוריק אַרויס אויף ענגליש דאָס בוך „אמונה און שׂכל אינעם רוסישן געדאַנק‟, געווידמעט על־פּי־רובֿ קריסטלעכע טעמעס.

די השפּעה פֿון אַלט־גריכישע און מוסולמענישע פֿילאָסאָפֿן אויף די מיטל־עלטערלעכע ייִדישע דענקער איז אַ באַקאַנטער פֿאַקט. יעדעס יאָר באַווײַזן זיך נײַע אינטערעסאַנטע פֿאָרשונגען אינעם דאָזיקן געביט. ס׳איז אויך באַקאַנט, אַז דון יצחק אַברבנאל און אַנדערע קלאַסישע ייִדישע חכמים האָבן נישט ווייניק געשעפּט פֿון טאָמאַס אַקווינאַס און אַנדערע קריסטלעכע פֿילאָסאָפֿן, הגם אַקווינאַס אַליין איז פֿאַקטיש געווען, אין אַ גרויסער מאָס, אַ קאַטוילישער קאָמענטאַטאָר פֿונעם רמב״מס „מורה נבֿוכים‟.

די באַציִונג פֿון ייִדן צו דער ספּעציפֿיש רוסישער פֿילאָסאָפֿיע איז אָבער אַ ווייניק געפֿאָרשטע טעמע. הרבֿ אַהרן־שמואל תּמרת (1869—1931), אַ געבוירענער אין גראָדנע, ווײַסרוסלאַנד, איז געווען איינער פֿון די ייִדישע טאָלסטאָווצעס, נאָכפֿאָלגער פֿון לעוו טאָלסטויס סאָציאַל־פֿילאָסאָפֿישער שיטה. אַחוץ דעם וועלט־באַרימטן ראָמאַן „מלחמה און שלום‟, איז דער דאָזיקער רוסישער שרײַבער־קלאַסיקער באַקאַנט ווי דער גרינדער פֿון אַ ראַדיקאַלער פּאַציפֿיסטישער פֿילאָסאָפֿיע. נישט געקוקט אויף דעם, וואָס טאָלסטוי איז געווען אַן אומאָרטאָדאָקסישער קריסט, זענען זײַנע געדאַנקען געווען פּאָפּולער בײַ ייִדן, בפֿרט אין דער ארץ־ישׂראלדיקער קיבוץ־באַוועגונג און צווישן די תּושבֿים פֿון ייִדישע לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס אין מיזרח־אוקראַיִנע און בעסאַראַביע.

תּמרת איז נישט געווען דער איינציקער בײַשפּיל פֿון אַ רבֿ אַ טאָלסטאָוויעץ. הרבֿ יהודה־לייב דון־יחיא פֿון טשערניגאָוו איז אויך געווען אַ פֿאַרברענטער חסיד פֿון טאָלסטויס שיטה. דער עצם־נאָמען פֿון הרבֿ אַבֿרהם־יהודה חנס ספֿר „במלכות היהדות‟ איז, ווי עס זעט אויס, אַן ענטפֿער אויף טאָלסטויס עסיי „דאָס מלכות־שמים איז אינעווייניק אין אײַך‟. עס באַקומט זיך, אַז די 100־יאָריקע פֿילאָסאָפֿישע ירושה פֿונעם רוסישן שרײַבער און זײַנע ייִדישע חסידים ווירקט נאָך אַלץ אויף געוויסע אַמעריקאַנער לינקע ייִדן.

די ספּעציפֿיש רוסישע פֿילאָסאָפֿישע טראַדיציע בלײַבט ווייניק באַקאַנט אין אַמעריקע. איר ממשותדיקע השפּעה אויף די ייִדן, אַרײַנגערעכנט פּראָמינענטע חסידישע רבנים פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט, בלײַבט אַן אומגעפֿאָרשט געביט. אַדרבה, די רוסישע פֿילאָסאָפֿן ווערן צומאָל אַפֿילו דערמאָנט אין דער אַמעריקאַנער פּרעסע מיט בפֿירוש פּריקרעדיקע אינסינואַציעס, וואָס דערמאָנען אין דער תּקופֿה פֿון דער „קאַלטער מלחמה‟.

ווען רוסלאַנד האָט איבערגענומען דעם קאָנטראָל איבערן אוקראַיִנישן האַלב־אינדזל קרים, מיט אַ יאָר צוריק, האָט די צײַטונג „ניו־יאָרק טײַמס‟ פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אַרטיקל פֿונעם רעכטן פּאָליטישן קאָמענטאַטאָר דייוויד ברוקס, וועלכער האָט באַשולדיקט דעם רוסלענדישן פּרעזידענט, וולאַדימיר פּוטין, אינעם פּראָפּאַגאַנדירן די פֿילאָסאָפֿישע געדאַנקען פֿון ניקאָלײַ בערדיאַעוו, וולאַדימיר סאָלאָוויאָוו און איוואַן אילין. כּלומרשט, עס שטעקט אין דער פֿילאָסאָפֿיע פֿון די דאָזיקע דענקער עפּעס אַ געפֿערלעכער סם.

אַן ענלעכער אַרטיקל איז אין דער זעלבער צײַט דערשינען אין „וואַשינגטאָן פּאָסט‟. די מחברטע, מאַרינאַ סנעגאָוואַיאַ, האָט געטענהט, אַז די רוסלענדישע רעגירונג שטיצט אָפֿיציעל ווי אַ פּאָליטישע שיטה אַ „גאַנצע כאָפּטע‟ נאַציאָנאַליסטישע פֿילאָסאָפֿן, און דערמאָנט ווידער די זעלבע דרײַ נעמען. פֿאַרשיידענע מאָדנע דיסקוסיעס וועגן דער השפּעה פֿון רוסישער נאַציאָנאַלער פֿילאָסאָפֿיע אויף דער רוסלענדישער רעגירונג און פּערזענלעך אויפֿן פּרעזידענט גייען נאָך אַלץ אָן אויף דער אינטערנעץ. פּוטין און זײַנע מעשׂים בײַ זיך אין לאַנד און אויסער די גרענעצן איז אַ געשיכטע פֿאַר זיך. לאָמיר בעסער באַטראַכטן די דרײַ דערמאָנטע פֿילאָסאָפֿן און זייער באַציִונג צו ייִדן.

איוואַן אילין איז טאַקע געווען גאָר אַ צווייפֿלהאַפֿטיקער פּאַרשוין, אַ פּראָ־פֿאַשיסטישער מאָנאַרכיסט, וועלכער האָט פֿאַרטיידיקט היטלערן אין די 1930ער יאָרן. שפּעטער, וווינענדיק אין דער שווייץ, וווּהין ער איז אַנטלאָפֿן פֿונעם נאַצי־דײַטשלאַנד, האָט אילין זיך באַקלאָגט וועגן דעם „סאַדיזם פֿון אוישוויץ‟ און שאַרף קריטיקירט די אַנטיסעמיטישע קאַמפּאַניעס פֿון סטאַלינס רעזשים. וואָס שייך פֿילאָסאָפֿיע, איז דער דאָזיקער טוער באַקאַנט ווי אַן אידעאָלאָג פֿון דער מיליטאַנטיש־מאָנאַרכיסטישער „ווײַסער‟ באַוועגונג און אַ שׂונא פֿון טאָלסטויס פּאַציפֿיזם.

וואָס שייך סאָלאָוויאָוו און בערדיאַעוו, איז אָבער נישט ריכטיק זיי צו באַשולדיקן אין טאָטאַליטאַריזם אָדער שאָוויניזם. אַדרבה, ביידע פֿילאָסאָפֿן האָבן געשטיצט די אידעאַלן פֿון פֿרײַהייט, שלום און יושר, כּסדר פֿאַרטיידיקט די ייִדן, געקעמפֿט קעגן אַנטיסעמיטיזם, און האָבן ממשותדיק משפּיע געווען אויף די ייִדישע פֿילאָסאָפֿן פֿון זייער תּקופֿה, אַרײַנגערעכנט די דערמאָנטע חסידישע רבנים.

ס׳איז אמת, אַז די ספּעציפֿיש רוסישע שיטה פֿון פֿילאָסאָפֿיע איז אָפֿט טיף פֿאַרבונדן מיט דער פּראַוואָסלאַוונער קריסטלעכער טראַדיציע. אינעם פֿריִיִקן 19טן יאָרהונדערט, האָבן אַ גאַנצע ריי רוסישע פֿילאָסאָפֿן אָנגעהויבן באַטראַכטן די ראָלע פֿון רוסלאַנד, פֿונעם רוסישן פֿאָלק און פֿון דער רוסיש־אָרטאָדאָקסישער קירך אין דער וועלט. דאָס האָט אָבער נישט געשטערט די ייִדישע דענקער צו שעפּן פֿון אַזעלכע קוואַלן און אָפּצוטײַטשן זיי אויף אַ ייִדישן אופֿן. נאָך דער רעוואָלוציע, זענען אַ סך רעליגיעזע פֿילאָסאָפֿן אַנטלאָפֿן פֿון רוסלאַנד אָדער פֿאַרשיקט געוואָרן קיין מערבֿ־אייראָפּע. אין די 1930ער יאָרן האָט זיך אין פּאַריז געשאַפֿן אַ גאַנצער רוסישער פֿילאָסאָפֿישער קרײַז. ניקאָלײַ בערדיאַעוו (1874—1948), לכתּחילה אַ מאַרקסיסט, דערנאָך — אַן אייגנאַרטיקער קריסט, וועלכן די קירך האָט פֿאַרדאַמט פֿאַר אַפּיקורסות אינעם יאָר 1913, איז שפּעטער געוואָרן זייער אַן אָריגינעלער גײַסטיקער עקזיסטענציאַליסט. הגם ער האָט געגלייבט אינעם אוניקאַלן היסטאָרישן גורל און דרך פֿון רוסלאַנד, האָט ער אויך באַטאָנט די איבערנאַטירלעכע אויסדערוויילטע ראָלע פֿון די ייִדן אין דער וועלט.

הרבֿ יונתן סאַקס, דער געוועזענער בריטישער הויפּט־רבֿ, באַמערקט אין זײַן עסיי „יעקבֿס גורל, ישׂראלס נאָמען‟, אַז בערדיאַעוו האָט קריטיקירט די ייִדישע טראַדיציע פֿאַרן שטעלן אַ צו שטאַרקן אַקצענט אויף די גשמיותדיקע סאָציאַלע ווערטן. דעריבער, האָט דער דאָזיקער פֿילאָסאָף געטראַכט, אַז דער רעוואָלוציאָנערער מאַרקסיזם איז בעצם אַ סעקולאַריזירטער גילגול פֿון ייִדישקייט. בערדיאַעוו האָט געשריבן, אַז „דאָס מלכות־שמים איז אַנאַרכיע‟; ווען מע שטרעבט צו שאַפֿן אַן אוטאָפּיע אין עולם־הזה, קאָנען זיך אָבער באַקומען אַזעלכע קרומע רעזולטאַטן, ווי די אַכזריותדיקע באָלשעוויסטישע מאַכט. ס׳איז אָבער וויכטיק צו באַמערקן, אַז דער דאָזיקער קריסטלעכער פֿילאָסאָף האָט זיך, בדרך־כּלל, באַצויגן צו ייִדן און ייִדישקייט מיט אַ טיפֿער סימפּאַטיע, און אינעם פּאָליטישן זין איז ער געווען שוין גיכער אַ לינקער; בערדיאַעוו האָט געשטיצט, אַזוי ווי טאָלסטוי, אַן אייגענע ווערסיע פֿון רעליגיעזן סאָציאַליזם.

וולאַדימיר סאָלאָוויאָוו (1853—1900) איז געווען אַ טיפֿער מיסטישער דענקער, וועלכער האָט ממשותדיק משפּיע געווען נישט בלויז אויף בערדיאַעוון און אַנדערע רוסישע פֿילאָסאָפֿן, נאָר אויך אויף אַ צאָל חסידישע רבנים. אין זײַן קאָרעספּאָנדענץ מיט הרבֿ אַבֿרהם־יצחק קוק, באַמערקט הרבֿ שמואל אַלכּסנדראָוו, אַז אַזעלכע דערהויבענע מענטשן, ווי סאָלאָוויאָוו, דינען ווי אַן עדות, אַז נישט בלויז בײַ ייִדן טרעפֿן זיך הויכע נשמות מיט טיפֿע געטלעכע השׂגות. אַלכּסנדראָוו, אַ תּלמיד פֿון דער וואָלאָזשינער ישיבֿה, וועלכער איז געוואָרן אַ פּראָמינענטער חב״דניק, איז געווען גאָר אַן אייגנאַרטיקער ייִדישער פֿילאָסאָף. אַן אַנדער באַקאַנטער חב״דניק, דער דערמאָנטער הרבֿ חן, גייט נאָך ווײַטער און דערקלערט, אַז סאָלאָוויאָוו מוז האָבן אַ ייִדישע נשמה און איז ברוחניות אַ ייִד, „וועלכן פֿעלט בלויז דער פֿאָרמעלער גיור‟.

זײַענדיק אַ טיף גלייבנדיקער קריסט, האָט סאָלאָוויאָוו שטודירט גמרא און קבלה, און איז געווען אַ באַרימטער פֿאַרטיידיקער פֿון ייִדן. הלל צייטלין, אַן אַנדער באַקאַנטער ייִדישער פֿילאָסאָף־עקזיסטענציאַליסט און אַן התלהבֿותדיקער חסיד, וועלכער האָט קאָמבינירט די שיטות פֿון חב״ד און בראַצלעוו, האָט אויך אַרויסגעוויזן אַן אינטערעס צו סאָלאָוויאָווס געדאַנקען, וועלכע האָבן איבערגעלאָזט אַ ממשותדיקע השפּעה אויף זײַן אייגענער פֿילאָסאָפֿיע. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז צייטלין האָט זיך מיט אַ גרויסן אינטערעס באַצויגן צו אַן אַנדער רוסישן פֿילאָסאָף, לעוו שעסטאָוו, נישט געקוקט אויף דער סתּירותדיקער ביאָגראַפֿיע פֿונעם דאָזיקן דענקער. געבוירן ווי יהודה־לייב שוואַרצמאַן, האָט שעסטאָוו זיך שפּעטער געשמדט און זיך אַקטיוו באַטייליקט אינעם פּאַריזער קרײַז פֿון רוסישע קריסטלעכע פֿילאָסאָפֿן.

אַדרבה, הלוואַי זאָל פּוטין און זײַן רעגירונג זיך טאַקע צוהערן צו די דאָזיקע חכמים, בערדיאַעוו און סאָלאָוויאָוו, וועלכע האָבן שאַרף קריטיקירט די מלוכישע מאַכט און פֿאַרטיידיקט די פּערזענלעכע פֿרײַהייט פֿון יעדן מענטש.

אַפֿילו אַזאַ פֿאַרביסענער אַנטיסעמיט, ווי דער שרײַבער־קלאַסיקער פֿיאָדאָר דאָסטאָיעווסקי, אַן אייגנאַרטיקער פֿילאָסאָף, האָט אַרויסגערופֿן אַן אינטערעס אויף דער ייִדישער גאַס. למשל, חן דערמאָנט אין זײַן ספֿר דאָסטאָיעווסקיס מעשׂה וועגן דער זונה סאָניאַ מאַרמעלאַדאָוואַ, ווי אַן אילוסטראַציע פֿון אַ עבֿירה־לשמה — זינד לשם־שמים.

די אַמעריקאַנער „ניו־יאָרק טײַמס‟ מעג דערמאָנען די רוסישע פֿילאָסאָפֿישע טראַדיציע בלויז אין שײַכות צום פּאָליטישן סקאַנדאַל און אוקראַיִנע. אין אַזעלכע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס מיט מיזרח־אייראָפּעיִשע וואָרצלען, ווי דער „אַרבעטער־רינג‟, „ייִדיש־פֿאַרם‟, די פּאַריזער „מעדעם־ביבליאָטעק‟ און אַפֿילו די חסידישע חב״ד־באַוועגונג, שפּילן אָבער די רוסישע פֿילאָסאָפֿישע השפּעות נאָך אַלץ אַ ממשותדיקע ראָלע.

שײַכותדיקע אַרטיקלען: וולאַדימיר סאָלאָוויאָוו און חב״ד אין ווירבל פֿון געשיכטע,

נעאָ־חסידות אין דער וואַרשעווער געטאָ