פּובליציסטיק

פֿיפֿעלע די שײנע און יאָסעלע דער בלאַטער

Fifele the Beautiful and Yosele the Crook

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

אַלטע ייִדענעס פֿלעגן דערצײלן (איך האָב עס קינדווײַז אונטערגעהערט אין אַ װײַבערישער באָד), אַז מיט יאָרן צוריק, אין די צײַטן פֿונעם שװײַצאָנישן קעניג כױמעלע קאַבאַק, זײַנען פּלוצעם נאָך די זיבן זאַטע יאָר געקומען אױף זײערע קעפּ די זיבן מאָגערע יאָר. װאָס הײסט מאָגערע?… ממש אַ שװײַצאָנישע טראַגעדיע — ס’איז כּמעט ניט געבליבן בײַ װעמען צו גנבֿענען. כאָטש נעם און באַגנבֿעט זיך אַלײן. געװאַלד געשריִען! און אַז עס קומט צו אַן עת־צרה, אַזױ האָבן געטענהט די ייִדענעס אין באָד, איז ניטאָ קײן בעסערע סגולה װי אַ „שאַרפֿער ייִדישער קאָפּ‟. און אױב ניט קײן „שאַרפֿער ייִדישער קאָפּ‟, טאָ כאָטש אַ װעלכער ניט איז זשוליק, אַ שמוגלער, אַ פֿאַרשטעלטער, אַ „װאָס אין דער קאָרט‟, מיט אײן װאָרט, אַ בלאַטער.

„און אַ בלאַטער, זאָלט איר װיסן, — האָט פֿאַרסך־הכּלט די אַלטיטשקע פֿיפֿעלע די שײנע, — האָט אין זײַן לינקער פּיאַטע מער שׂכל, װי אַלע אָרנטלעכע נאַיִװע פּראָסטאַקעס אין אײנעם‟.

איך געדענק (כאָטש, װאָס קען שױן געדענקען אַ דרײַ־יאָריק קינד פֿון יענעם רכילות־טרײַבן אין אַ װײַבערישער באָד?), אַז פֿיפֿעלע די שײנע האָט זיך פֿאַרטראַכט, דערנאָך, זיך אַ שמיס געטאָן איבער דער פּלײצע מיט אַ צעפּאַרעטן דעמבענעם בעזעם, און צום סוף, אָפּגעגאָסן זיך מיט אַ שיסל אײַז־קאַלטן װאַסער, און אָנגעהױבן זאָגן אַ שטיקל תּורה װעגן דער פּרשה „פֿיפֿעלע די שײנע און יאָסעלע דער בלאַטער‟.

בקיצור, מײדעלעך און ייִנגעלעך, די גאַנצע פּרשה „מאַדאַם פֿיפֿע — מעסיע בלאַטער‟ הײבט זיך אָן פּונקט אַזױ װי עס שטײט געשריבן אין דער „מגילת־אסתּר‟ — ויהי בימי קעניג שװײצוני כױמעלע קאַבאַק, ס’איז געשען אין די צײַטן פֿונעם שװײַצאָנישן קעניג כױמעלע קאַבאַק, הוא כױמעלע קאַבאַק המלך מהדו ועד־כּוש, שבֿע ועשׂרים ומאה מדינה; ער, כוימעלע קאַבאַק האָט געקעניגט פֿון אינדיע ביז עטיאָפּיע, און טאַקע איבער הונדערט זיבן און צװאַנציק לענדער. און דאָ, ניט פֿאַר אונדז געדאַכט, איז געקומען אַן עת־צרה, עס זײַנען אױסגעשעפּט געװאָרן די מלוכה־בײַטלעך פֿון די אָרעמע לענדער; די פֿאַבריקן אַרבעטן ניט, די פֿעלדער װערן פֿאַרװאַקסן מיט מאָך און גראָז, דער פּראָלעטאַריאַט הײבט אָן זיך קהלן און זשומען דרײַ טעג אַ װאָך — אױפֿן מוסולמענישן פֿרײַטיק, אױפֿן ייִדישן שבת און אױפֿן קריסטלעכן זונטיק. עס שמעקט מיט אַ רעװאָלוציע. און דאַן איז דער קעניג כױמעלע קאַבאַק געפֿאַלן אױפֿן שׂכל — מע דאַרף זיך באַראַטן מיטן ר’ יאָסעלע לאָקש פֿון כעלעם. אַװדאי, אַ כעלעמער װעט שטענדיק געפֿינען אַ ריכטיקן אױסװעג. געזאָגט און געטאָן.

הקיצור, מע שיקט אַ פּאָר שליחים קײן כעלעם און מע ברענגט פֿון דאָרטן דעם כעלעמער הױפּט־חכם ר’ יאָסעלע לאָקש. אַז יענער האָט דערזען דעם שװײַצאָנישן קעניג כױמעלע קאַבאַק זיצן אַזױ װי, ניט פֿאַר אונדז געדאַכט, אין אַ טיפֿן טרױער, האָט יענער זיך באַלד דערמאָנט אין דער מיצװה „צער בעלי־חײם‟ (װײַל „כױמעלע‟ קומט דאָך פֿון „חײם‟).

„מעסיע קעניג, — האָט ער אַרױסגערעדט מיט גרױס רחמנות, — װײנט ניט. קעניג־לעבן, איר װײסט דאָך, אַז איך האָב די ליצענץ צו מאַכט גאָלד פֿון בלאָטע.‟

„דהײַנו?… — האָט אױסגעקרענקט פֿון זיך דער קעניג.‟

„װײס איך װאָס… — זאָגט יאָסעלע לאָקש, — פֿון ׳דהײַנו׳ װערט ניט קײן ׳דײנו׳, אָבער, אַז מע האָט אַ סך ׳דײנו׳ אין דער קעשענע, פֿרעגט קײנער ניט קײן ׳דהײַנו׳. לאָזט מיך אַ קלער טאָן.‟

און יאָסעלע לאָקש האָט זיך פֿאַרטראַט. אַ טאָג מיט אַ נאַכט טראַכט ער, און נאָך אַ טאָג מיט אַ נאַכט, און אױפֿן אַכטן טאָג אין דער פֿרי קומט ער צו לױפֿן צום שװײַצאָנישן קעניג, מלא־שׂימחה און מלא־גדולה, פּונקט װי צו זײַן אייגענעם ברית.