די צװײטע װעלט־מלחמה און אירע געשיכטעס

World War II and Its Histories


פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 07, 2015, issue of June 26, 2015.

די פּאָליטיק װירקט אויף אונדזער פֿאַרשטאַנד בײַם אויפֿנעמען דעם היסטאָרישן עבֿר, און די איצטיקע צײַט איז ניט קײן אױסנאַם פֿונעם דאָזיקן כּלל. די אַקאַדעמישע קאָנפֿערענץ, װאָס איז פֿאָרגעקומען אין מאָסקװע אָנהײב יוני, האָט אַנטפּלעקט אינטערעסאַנטע טענדענצן, װאָס וועלן מן־הסתּם װערן נאָך בולטער אין דער צוקונפֿט. די קאָנפֿערענץ איז געװען געװידמעט דעם איבערגאַנג פֿון דער מלחמה צום שלום אין מיזרח־אײראָפּע אין 1945. די אָרגאַניזאַטאָרן זײַנען געװען די מאָסקװער הױכשול פֿאַר עקאָנאָמיע און די דײַטשישע פֿרידריך־עבערט־פֿונדאַציע.

די רעפֿערענטן האָבן באַהאַנדלט דעם גורלדיקן היסטאָרישן מאָמענט פֿון פֿאַרשידענע נאַציאָנאַלע און טעמאַטישע שטאַנדפּונקטן. דער עיקר, איז די רײד געגאַנגען װעגן יענע פּראָבלעמאַטישע אַספּעקטן, װאָס מען האָט פֿריִער ניט באַהאַנדלט באריכות: די מיטאַרבעט פֿון רוסן מיט די דײַטשישע אָקופּאַנטן, דער װידערשטאַנד פֿון פּאַרטיזאַנער קעגן דער סאָװעטישער מאַכט נאָך דער מלחמה אין די באַלטישע לענדער, דער גורל פֿון געצװוּנגענע „אָסט־אַרבעטער‟, װאָס מען האָט זיי אומגעקערט נאָך דער מלחמה פֿון דײַטשלאַנד קײן סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, און אַנדערע קאָמפּליצירטע ענינים.

נאַטירלעך, האָט מען אױך גערעדט װעגן דעם ייִדישן חורבן און אױך אַ ביסל װעגן דער ייִדישער קולטור. צומאָל, האָט מען באַרירט די דאָזיקע טעמעס אױך אין אַנדערע רעפֿעראַטן, כאָטש קײן גרױסן אינטערעס האָבן זײ ניט אַרױסגערופֿן. דער ייִדישער חורבן איז שױן מער ניט קײן חידוש. ער געהערט צו יענע אַספּעקטן פֿון דער מלחמה, װאָס זײַנען גוט באַקאַנט (לכל־הפּחות אין מערבֿ), און װערן געפֿאָרשט אױף אַ סיסטעמאַטישן אופֿן. די מעטאָדאָלאָגיע, װאָס מען האָט אַנטװיקלט צו פֿאָרשן דעם ייִדישן חורבן, װערט איצט גענוצט אױך בײַם אַנטפּלעקן די ביטערע דאָליע פֿון אַנדערע קרבנות־גרופּעס — סײַ בעת דער מלחמה, סײַ פֿאַר און נאָך איר. מען מאַכט אינטערװיוען מיט די פֿאַרבליבענע, מען פֿאָרשט דאָקומענטן פֿון פֿאַרשידענע מיליטערישע און פּאָליציייִשע אַנשטאַלטן, מען זוכט שפּורן אין דער ערד.

אַזױ אַרום אַנטשטײען אַלטערנאַטיװע געשיכטעס פֿון רדיפֿות און װידערשטאַנד פֿון ביז גאָר פֿאַרשידענע גרופּעס מענטשן. אַזאַ מין לאָקאַלע רעװיזיע פֿון דער געשיכטע, װאָס איז ביז לעצטנס געשריבן געװאָרן פֿונעם װעלט־היסטאָרישן שטאַנדפּונקט פֿון „גרױסע‟ מאַכטן, איז ספּעציעל פּאָפּולער אין די נײַע מלוכות, װאָס האָבן זיך באַפֿרײַט פֿון דער סאָװעטישער שליטה מיט פֿינף און צװאַנציק יאָר צוריק, און איצט זוכן זיי אַן אײגענעם אָרט אין דער װעלט־געשיכטע. הײַנט איז גוט צו זײַן אַ קרבן. אַזױ, למשל, האָבן די באַלטישע לענדער צוגעטראַכט די קאָנצעפּציע פֿון דער „טאָפּלטער אָקופּאַציע‟: זײ האָבן געליטן בערך אין אַ גלײַכער מאָס אי פֿון די סאָװעטן, אי פֿון די נאַציסטן.

די דאָזיקע קאָנצעפּציע איז בײגעװדיק און באַקװעם, װײַל זי דערמעגלעכט צו באַפֿרײַען דאָס אײגענע פֿאָלק פֿון װאָסער ניט איז אַחריות פֿאַר די פֿאַרברעכנס, װאָס די לעטישע, ליטװישע און עסטישע מיטהעלפֿער פֿון די נאַציסטן האָבן דורכגעפֿירט קעגן ייִדן און אַנדערע תּושבֿים פֿון אָקופּירטע שטחים. אױף אַזאַ אופֿן װערן ייִדן פּשוט אױסגעמעקט פֿון דער נײַער נאַציאָנאַלער געשיכטע. מען דערמאָנט אינעם חורבן, אָבער דערבײַ בלײַבן די אומגעבראַכטע ייִדן ניט מער װי אַן אַבסטראַקטע סימבאָלישע פֿיגור פֿון אַ קרבן, װאָס עפֿנט אַ מעגלעכקײט פֿאָרצושטעלן דאָס אײגענע פֿאָלק אױך װי אַ קרבן לױטן אײגענעם שטײגער.

אין דער געשיכטע פֿון דער צװײטער װעלט־מלחמה זײַנען די ייִדן געװאָרן אַ מוסטער־קרבן, װאָס האָט כּמעט ניט קײן אײגענעם מהות. לױט דעם דאָזיקן שניט קאָנען איצט אַנדערע פֿעלקער און גרופּעס שרײַבן זײערע אײגענע געשיכטעס פֿון לײַדן און רדיפֿות. אַװדאי, זײַנען ייִדן ניט געװען די אײנציקע קרבנות פֿון דער מלחמה, און מען דאַרף געדענקען אַנדערע פֿעלקער אױך; אָבער יעדע געשיכטע האָט אַן אײגן פּנים, און די חילוקים זײַנען ניט װײניקער װיכטיק אײדער דאָס, װאָס זײ האָבן בשותּפֿות.

אײניקע היסטאָריקער, בפֿרט אין אַמעריקע, האָבן אַ נטיה צו אוניװערסאַליזירן דעם ייִדישן חורבן, און אַזױ אַרום פֿאַרשװײַגן דעם אײגנטימלעכן ייִדישן מהות פֿון די אומגעקומענע. און דאָס שאַפֿט אַ מעגלעכקײט צו פֿאַרברײטערן דעם דאָזיקן „מעטאָד‟ אױף כּלערלײ אַנדערע גרופּעס, אַפֿילו יענע, װאָס זײַנען דירעקט שולדיק אינעם ייִדישן חורבן!

די ייִדישע שפּראַך און קולטור פֿאַרבלײַבן עד־היום אױפֿן ראַנד פֿונעם פֿעלד פֿון „חורבן־שטודיעס‟; אָבער אין תּוך גענומען איז דװקא ייִדיש די אײנציקע אָריגינעלע אײראָפּעיִשע ירושה פֿון ייִדן, זײער אײנציקער זעלבשטענדיקער בײַטראָג אין דער אײראָפּעיִשער קולטור. די ייִדן זײַנען בפֿירוש געװען טעטיק און שעפֿעריש אין אַנדערע שפּראַכן אױך, און בהדרגה זײַנען זײערע שעפֿערישע דערגרײכונגען אָנערקענט און אַרײַגענומען געװאָרן אין די געהעריקע קולטורעלע טראַדיציעס… און ייִדיש איז פֿאַרבליבן, נעבעך, אַ יתום, אָן אַ טאַטען און אָן אַ מאַמען.

דווקא אין דער איצטיקער צײַט, װען אײראָפּע דערווײַטערט זיך אַלץ מער פֿון ייִדן, און דער „נאַציאָנאַלער זיכּרון‟ װערט אַ יסוד פֿון נײַע מלוכישע אידעאָלאָגיעס אין מיזרח־אײראָפּעיִשע לענדער, דאַרפֿן זיך די ייִדישע אַקטיװיסטן און אַקאַדעמיקער צוכאַפּן צו ייִדיש װי צו אַן אוצר פֿון ייִדישער קולטורעלער אײגנאַרטיקײט. דערװײַל אָבער קומט עס ניט פֿאָר. דער „האָלאָקאָסט־מוזײ‟ אין װאַשינגטאָן און „יד־ושם‟ אין ירושלים פֿירן װײַטער זײער בוכהאַלטערישן חשבון פֿון ייִדישע קרבנות, ייִדישע פּאָליטיקער שרײַען חי־וקים װעגן דעם װוּקס פֿונעם אַנטיסעמיטיזם אין אײראָפּע, די ייִדישע מנדבֿים װילן שטיצן נאָר ישׂראל־פֿאָרשונגען, און ייִדיש בלײַבט אַ נאָסטאַלגישע „מאַמע־לאָקשן‟.