צו וועמען שמייכלט דער אייבערשטער?

Who Does the Almighty Smile Upon?

אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג „טו אַ שמײכל צו אונדז, גאָטעניו‟
אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג „טו אַ שמײכל צו אונדז, גאָטעניו‟

פֿון באָריס סאַנדלער

Published June 09, 2015, issue of June 26, 2015.

הײַיאָר, פֿון 14טן ביזן 21סטן יוני, קומט אין ניו־יאָרק פֿאָר אַן אוניקאַלע דערשײַנונג — אַ טעאַטראַלער שטערנפֿאַל; כ׳מיין, דעם ערשטן „קולטורפֿעסט‟, וואָס נעמט צונויף די בעסטע „שטערן‟ פֿון דער ייִדישער בינע, וואָס פֿינקלען דאָ און דאָרט אויף דער ייִדישער גאַס, סײַ ווי אַן אָפּשײַן פֿון דער אַלטער אונטערגעגאַנגענער ייִדישער טעאַטער־וועלט, סײַ ווי אַ העלער שטראַל פֿון דעם נײַ־געבוירענעם ייִדישן טעאַטער־וועלטל. וועגן דער וויכטיקער אונטערנעמונג וועט דער „פֿאָרווערטס‟ זיך באַמיִען צו דערציילן במשך פֿון די קומענדיקע וואָכן אין אַ באַזונדערן ווידעאָ־פֿאָרמאַט.

אומאָפּהענגיק פֿונעם ייִדישן „קולטורפֿעסט‟, און אַפֿילו אָן אַ שײַכות צו אים, האָט די פֿאַרגאַנגענע סוף־וואָך געשפּילט אינעם ניו־יאָרקער „סיטי־סענטער‟ דער מאָסקווער מלוכישער טעאַטער אויף וואַכטאַנגאָווס נאָמען. און אויב פֿאַראַיאָרן האָט ער אויף דער זעלבער בינע אויפֿגעפֿירט די אינסצענירונג פֿון פּושקינס „יעווגעני אָנעגין‟, האָט איצט די רוסישע טרופּע באַקענט די ניו־יאָרקער טעאַטער־ליבהאָבער מיט דער פֿאָרשטעלונג „טו אַ שמייכל צו אונדז, גאָטעניו‟, אויפֿן סמך פֿון גריגאָרי קאַנאָוויטשעס נאָוועלע מיטן זעלבן נאָמען.

גענוי וועגן דער פֿאָרשטעלונג האָט געשריבן מיכאל קרוטיקאָוו אין זײַן אַרטיקל, אָפּגעדרוקט בײַ אונדז פֿאַראַיאָרן, ווען ס׳איז אין מאָסקווע פֿאָרגעקומען די פּרעמיערע (איך עצה אײַך אומבאַדינגט עס איבערלייענען). דעריבער בלײַבט מיר נאָר צוגעבן מײַנע אייגענע אײַנדרוקן פֿון אַ מענטש, וואָס האָט געזען די מאָסקווער פֿאָרשטעלונג אויף אַ ייִדישער טעמע, געפֿינענדיק זיך אין אין צענטער פֿון מאַנהעטן און אין גאָר אַן אַנדער סבֿיבֿה.

די ייִדישע פּערסאָנאַזשן פֿון אַ פֿאַרוואָרפֿן ליטוויש שטעטל, אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, וועלכע ברענגען אַרויס שטיקער ייִדישע חכמה אויף אַן אויסגעצייכנטן רוסיש, וואָס ווערט באַלד איבערגעזעצט אויף ענגליש אויף די צוויי עלעקטראָנישע שילדן פֿון ביידע זײַטן בינע — נאָר דאָס בילד אַליין האָט אויסגעזען פֿאַנטאַסמאַגאָריש. ס’וואָלט נישט געווען קיין גוזמא צו זאָגן, אַז דער פֿולער זאַל צושויער און די בינע מיט די אַקטיאָרן האָבן זיך געפֿונען אין איין „תּבֿה‟, וואָס האָט זיך געטראָגן אויף די כוואַליעס פֿון צײַט.

די עטלעכע קליינשטעטלדיקע ייִדן, מיט זייער בינטל צרות, יאָגן זיך קיין ווילנע, אין ירושלים ד׳ליטאַ, וואָס דאָס ליטווישע ייִדנטום האָט פֿאַר זיך אויסגעטראַכט, ווי אַ מין גשמיותדיקער צײַטווײַליקער פּונקט, ביז משיח וועט קומען, און זיי אַלע אַריבערפּעקלען קיין ארץ־ישׂראל. דאָרט, אין ווילנע, כאָטש עס גלייבט זיך קוים, קאָן מען זיך פֿאָרט דערשלאָגן צו אַ שטיקל יושר. אַבי נישט צו פֿאַרשפּעטיקן. יאָגן זיי זיך אויף אַ פֿור־און־פֿערד, אָבער דער כּוח פֿון אַ טעאַטראַלער מעטאַפֿאָר האָט זיי (און צוזאַמען מיט זיי אַלע ליטוואַקעס) אַרײַנגעזעצט אין אַ תּנכישער תּבֿה, דערצו נאָך צונויפֿגעקלאַפּט פֿון מצבֿות פֿונעם אַלטן בית־עולם אין שטעטל.

גריגאָרי קאַנאָוויטש האָט אין זײַנע שאַפֿונגען אויסגעחלומט אַן אייגענע ירושלים ד’ליטאַ; די ייִדן, וועגן וועלכע ער דערציילט, זײַנען אָדער שוין נישט געווען אויף דער וועלט, אָדער זײַנען שוין געשטאַנען מיט איין פֿוס אויף יענער וועלט. זיי האָבן זיך אויסגעלעבט די יאָרן אין ייִדיש און אין אַ ייִדישן נוסח; און דער שרײַבער קאַנאָוויטש, ווי אַ שומר אויפֿן בית־עולם, אָדער אָ צײַטן־פֿאַרמיטלער, הערט אויס אַלע זייערע פֿרייד און לייד און דערציילן זיי איבער אויף רוסיש, ווי אַ שוואַכע האָפֿענונג, אַז אפֿשר וועט מען אויף דער „שפּראַך פֿון די צווישן־נאַציִאַנאַלע באַציִונגען‟ אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד זײַנע אַמאָליקע לאַנדסלײַט פֿאָרט פֿאַרשטיין, כאָטש נאָכן טויט. אין דער זעלבער צײַט איז זײַן שאַפֿערישע ירושלים ד’ליטא מיט בלוט און לעבן צוגעבונדן צו דעם ממשותדיקן שטיקל ליטוויש ערד.

קאַנאָוויטשעס מיטצײַטלער, שוין פֿאַראייניקט מיט איין דעפֿיניציע — „סאָוועטישע ייִדן‟, פֿלעגן באַלד אויסכאַפּן זײַנע ביכער, דערשינען אין 100־טויזנדיקע עקזעמפּלאַרן. פֿאַרן רובֿ ייִדן האָט זיך יעדעס נײַ בוך זײַנס אויפֿגענומען אפֿשר נישט אַזוי ווי אַ וויכטיקע ליטעראַרישע דערשײַנונג, נאָר ווי אַן אומדערוואַרטער נס; אַזאַ „נס‟ האָט געקאָנט זײַן אַ ייִדיש ליד, פּלוצעם איבערגעגעבן אויף דעם מאָסקווער ראַדיאָ, אָדער אַ פֿילם, וווּ איינער פֿון די העלדן הייסט, למשל, מאַרק נאַומאָוויטש, וואָס איז שוין געווען אַ קלאָרער אָנדײַט, אַז ער איז אַ ייִד.

ווי ווײַט פֿלעגט דער ברייטער ייִדישער לייענער פֿאַרשטיין קאַנאָוויטשעס נאָוועלן, אָנגעזעטיקט מיט ייִדישקייט, פֿאָלקס־חכמה, ייִדישער סימבאָליק, אָנגעקניפּט אין דער ייִדישער קלאַסישער ליטעראַטור און פֿאָלקלאָר?… כ׳מיין, אַז דער גרעסטער טייל לייענערשאַפֿט — און דעמאָלט האָט מען געלייענט אַ סך — האָבן קאַנאָוויטשעס ביכער ווייניק פֿאַרשטאַנען. נאָך מער: מע האָט זיך נישט געוואָלט אין זיי זיך גריבלען און זיך פֿאַרטראַכטן, ווײַל זיי וואָלטן נאָך, חלילה־וחס, געקאָנט אויפֿוועקן נישט קיין „געוווּנטשענע נאַציאָנאַלע געפֿילן‟. נאַציאָנאַלע געפֿילן און נאַציאָנאַלע מחשבֿות פֿלעגן אין יענעם פֿאַרשוווּנדענעם לאַנד גיך פֿאַרטײַטשט ווערן ווי „בורזשואַזע נאַציאָנאַליסטישע‟ אָדער „ציוניסטישע‟ און שטרענג באַשטראָפֿט ווערן.

אין דער זעלבער צײַט, האָבן קאַנאָווישטעס ביכער, וועלכע זײַנען געוואָרן אַ טייל פֿון די היימישע ביבליאָטעקן, פּונקט אַזוי שטיל, ווי די מצבֿות אויפֿן בית־עולם, דערמאָנט טאָג־טעגלעך, ווער דו ביסט און וואָס איז דײַן ייִחוס; אַפֿילו נאָר מיט זייערע טיטלען, ווי די אויסגעקריצטע נעמען אויפֿן מצבֿה־שטיין: „ליכט אויפֿן ווינט‟, „טרערן און תּפֿילות פֿון משוגעים‟, „גן־עדן איז נישט פֿאַר קנעכט‟, „אַ ציגעלע פֿאַר צוויי גראָשנס‟, „טו אַ שמייכל צו אונדז, גאָטעניו‟ און אַנדערע.

ס׳איז גאָר נישט קיין צופֿעליקייט אָדער אַ קאָניוקטור־זאַך, וואָס רימאַס טומינאַס, דער הויפּט־רעזשיסאָר פֿונעם וואַכטאַנגאָוו־טעאַטער, האָט אויפֿגעפֿירט דווקא קאַנאָוויטשעס ווערק. טומאַניס איז דעם שרײַבערס בן־עיר, אַ ליטווינער, און קאַנאָוויטשעס רוחניותדיקע ירושלים ד’ליטא איז פֿאָרט אײַנגעוואָרצלט אינעם ליטווישן באָדן. דערפֿאַר איז פֿאַר טומאַניס ווילנע — ווילניוס, און די געשיכטע פֿון די ליטוואַקעס פֿאַרענדיקט זיך אין די גאַז־קאַמערן; זייערע על־פּי־נס פֿאַרבליבענע יורשים האָבן זיך בעתן מבול פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, געראַטעוועט אויף דער תּבֿה, איבערלאָזנדיק די מצבֿות פֿון זייערע אָבֿות אין דער ליטווישער ערד. זיי רעדן און באַוועגן זיך אַפֿילו נישט ווי קיין לעבעדיקע מענטשן, נאָר ווי גרויסע ליאַלקעס. זיי און זייער לעבנס־געשיכטע זײַנען געבליבן נאָר ווי סימבאָלן — אַ ציג, אַ פֿערד און וואָגן, אַ קאָזאַק מיט אַ סאַבליע, אַ שטעטל־משוגענער, אַ ביליקער ייִדישער וויץ, אַ פֿאַרקריפּלט ייִדיש וואָרט און זיפֿץ… קיין מאָרגן איז פֿאַר ייִדן אין ליטע און בכלל אין אייראָפּע נישטאָ, און די „ווײַסע פֿאָן‟, צוגעבונדן צו אַ דריקל איבער דער תּבֿה, שטעקט אויך ווי אַ סימבאָל פֿון אַ פֿולער ייִדישער קאַפּיטולאַציע.

יאָ, די „תּבֿה‟ האָט געבראַכט די געוועזענע סאָוועטישע ייִדן צו פֿרעמדע אימיגראַנטישע ברעגן; צי האָבן זיי זיך אין דעם פֿערטל־יאָרהונדערט אײַנגעוואָרצלט אין זייער נײַער היים? צי האָבן זיי זיך אין די יאָרן דערנענטערט צו זייער ייִדישקייט, צי זיך פֿרײַ געלאָזט שווימען אינעם שטראָם פֿון אַמעריקאַנער אַסימילאַציע, ווי אַמאָל אין דער סאָוועטישער ווירקלעכקייט? וואָס האָט זיי געבראַכט צו דער פֿאָרשטעלונג: הויכע קונסט, די שפּראַך פֿון דער פֿאָרשטעלונג, דער שם פֿון וואַכטאַנגאָווס טעאַטער אָדער די וועלט פֿון קאַנאָוויטשעס ירושלים ד׳ליטאַ?

יעדער האָט זיך זײַן ענטפֿער, און נאָר גאָט — אַ שמייכל, וואָס ער לאָזט פֿאַר זיך.