קונסט און קולטור, ייִדיש־וועלט

קלעזמער־מוזיק אין פֿילאַדעלפֿיע: אַ געשיכטע

Klezmer Music in Philadelphia: a history

פֿון איציק גאָטעסמאַן

אין דער וועלט פֿון קלעזמער־מוזיק איז ד״ר האַנקוס נעצקי גוט באַקאַנט. קודם־כּל, האָט ער געשאַפֿן און דיריגירט מיט איינער פֿון די ערשטע קאַפּעליעס אין דער קלעזמער־אויפֿלעבונג בײַם אָנהייב פֿון די 1980ער יאָרן — „די קלעזמער־קאָנסערוואַטאָריע־קאַפּעליע‟. די קאַפּעליע שפּילט נאָך הײַנט און האָט במשך פֿון איר געשיכטע אויסגעשולט עטלעכע דורות פֿון די בעסטע קלעזמאָרים אין לאַנד. זײַן מוזיקאַליש מבֿינות נעמט אַרײַן נישט בלויז קלעזמער־מוזיק, נאָר אויך חזנות, פֿאָלקסליד און דזשעז (ער פֿירט אָן מיטן אימפּראָוויזיר־אָפּטייל אין דער „נײַ־ענגלאַנד־קאָנסערוואַטאָריע‟.) דערצו האָט ער אַ קלעזמערישן ייִחוס און שטאַמט פֿון קלעזמאָרים אין זײַן היימשטאָט, פֿילאַדעלפֿיע.

כּדי צו פֿאַרשטיין די קולטור אַרום דער מוזיק, האָט ער אָנגעהויבן נאָך אין די 1970ער יאָרן צו אינטערוויויִרן מוזיקער, זייערע קינדער, אַלטע סאַרווערס פֿון חתונות און אַנדערע. זײַן פֿעטער מאַרווין און עלטער־פֿעטער שמואל קאַץ האָבן אים געוויזן מאַטעריאַלן און דערציילט מעשׂיות פֿון דער אַמאָליקער קלעזמער־סבֿיבֿה אין פֿילאַדעלפֿיע, וואָס האָבן אים פֿאַרכּישופֿט. אַנדערע קלעזמאָרים האָבן אים אויך דערציילט פֿאַרכאַפּנדיקע אַנעקדאָטן, און הײַנטיקס יאָר האָט נעצקי אַרויסגעגעבן אַ בוך וועגן דער געשיכטע פֿון קלעזמער־מוזיק אין פֿילאַדעלפֿיע, וואָס נעמט אַרײַן סײַ היסטאָרישע דאָקומענטן און מוזיק־נאָטן, סײַ די געשיכטע בעל־פּה.

נעצקיס נײַ־דערשינענע שטודיע — Klezmer: Music and Community in Twentieth-Century Jewish Philadelphia („קלעזמער: מוזיק און קהילה אין ייִדישער פֿילאַדעלפֿיע אינעם 20סטן יאָרהונדערט‟) שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ זעלטענע מאָנאָגראַפֿיע, ווײַל דער מחבר איז נישט קיין דרויסנדיקער וויסנשאַפֿטלער, נאָר איז ענג פֿאַרבונדן מיט דער טעמע פֿון אינעווייניק. דאָס ווערק אַנאַליזירט די לעבנס פֿון די מוזיקער, ווי אויך די מוזיק, וואָס זיי האָבן געשפּילט. 

ווען נעצקי האָט אָנגעהויבן לייענען די וויסנשאַפֿטלעכע ליטעראַטור וואָס שייך קלעזמער־מוזיק, האָט ער געפֿונען, אַז אַ צאָל באַקאַנטע פֿאָרשער האָבן געשריבן וועגן קלעזמער־מוזיק אין דער פֿאַרגאַנגענער צײַט נאָך אין די 1920ער יאָרן. אָבער זײַן פֿאָרשונג האָט פֿאַר אים אַנטפּלעקט אַ לעבעדיקע קלעזמערוועלט אין פֿילאַדעלפֿיע ביז די 1950ער יאָרן. 

בײַם אָנהייב פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט האָט פֿילאַדעלפֿיע פֿאַרמאָגט די דריט גרעסטע ייִדישע באַפֿעלקערונג אין לאַנד, נאָך ניו־יאָרק און שיקאַגע. די ייִדן זענען געווען די גרעסטע אימיגראַנטישע גרופּע אין דער שטאָט בײַם סוף פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה — אַ פֿערטל מיליאָן נפֿשות. אַ גרויסע פּראָפּאָרץ פֿילאַדעלפֿיער ייִדן איז געקומען פֿון דרום־אוקראַיִנע אַרום קיִעוו און פֿון מאָלדאָווע — ערטער, וואָס זענען לאַנג באַקאַנט פֿאַר זייער בײַטראָג אין קלעזמער־מוזיק.

אַ דאַנק די לאַנדסמאַנשאַפֿטן און אַנדערע אינסטיטוציעס האָבן די אַלטע ייִדישע טראַדיציעס געקענט ווײַטער לעבן, בשעת זיי זענען שוין אויסגעשטאָרבן אין אַנדערע אַמעריקאַנער שטעט. אין פֿילאַדעלפֿיע האָבן אויך געוווינט גרויסע גרופּעס ציגײַנער, אוקראַיִנער, רוסן און רומענער, און גוטע קלעזמאָרים האָבן געקענט פֿאַרדינען בײַ זייערע שׂימחות. איין קלעזמער דערציילט, אַז ווען בײַ די ציגײַנער האָט מען זיך אַמאָל געשלאָגן מיט מעסערס, האָט מען אין גיכן פֿאַרגעסן וועגן דעם און ווײַטער געטאַנצט.

אַוודאַי, האָט מען ס’רובֿ געלט פֿאַרדינט בײַ די חתונות, אָבער מע האָט אויך געשפּילט אויף אָרגאַניזאַציאָנעלע אונטערנעמונגען, אין רעסטאָראַנען און אין ייִדישן טעאַטער. דער „אַרטש־סטריט־טעאַטער‟ האָט געשמט אין דער ייִדישער קולטור־וועלט מיט זײַנע פֿאָרשטעלונגען, אַקטיאָרן און מוזיקער. דעם בנין האָט מען אַראָפּגעריסן אין 1936. דערנאָך האָבן די קלעזמאָרים געפֿונען אַרבעט אויף ראַדיאָ־סטאַנציעס ווי WPEN. די גוט באַקאַנטע ניו־יאָרקער זינגערס און אַקטיאָרן, ווי פֿריידעלע און משה אוישער, פֿלעגן זיך אויך אַריבערכאַפּן און שפּילן אין פֿילאַדעלפֿיער טעאַטערס און ראַדיאָ־פּראָגראַמען. אַ ביסל האָט מען געקענט פֿאַרדינען פֿון רעקאָרדירוגנען. דער קאַפּעלמײַסטער הערי קאַנדעל האָט אַרויסגעגעבן מער ווי 90 קלעזמערישע שטיקלעך צווישן 1917 און 1927.

שוין אין די 1930ער יאָרן האָט מען די קלעזמאָרים באַטראַכט ווי אַלט־מאָדיש און נישט אויף דער זעלבער מדרגה ווי די אַמעריקאַניזירטע שפּילער. די „אַלטע‟ קלעזמאָרים האָבן בלויז געקענט שפּילן ייִדישע מוזיק, אָבער די „אַמעריקאַנער‟ האָבן אויך גוט געקענט שפּילן די אַמעריקאַנער מוזיק און בײַ די חתונות האָט מען ביידע געוואָלט הערן. 

אין פֿילאַדעלפֿיע האָבן געשפּילט פֿידל די קאַפּעלמײַסטערס פֿון די פֿיר אָנפֿירנדיקע קאַפּעליעס; נאָך אַ סימן, אַז די קלעזמערוועלט האָט זיך געהאַלטן מער קאָנסערוואַטיוו ווי אין אַנדערע שטעט, וווּ דער קלאַרנעט, סאַקסאָפֿאָן און טרומייט האָבן פֿאַרנומען דעם אויבן אָן. אין ניו־יאָרק, למשל, האָבן די קלעזמאָרים אויסגעפּרוּווט נײַע קלעזמער־קלאַנגען מיט דזשעז, אָבער נישט אין פֿילאַדעלפֿיע. נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן די ייִנגערע מוזיקער, וואָס זענען נישט אויפֿגעוואַקסן מיט קלעזמער, זיך אויסגעלערנט דעם רעפּערטואַר און סטיל פֿון די עלטערע שפּילערס בעת זיי זענען אויפֿגעטראָטן, זענען דער רעפּערטואַר און סטיל געבליבן סטאַביל.

די אַנעקדאָטן וואָס נעצקי האָט געזאַמלט, איז אַ פֿאַרגעניגן צו לייענען און מאַכן לעבעדיק דאָס ווערק. למשל, ער דערציילט וועגן אַ ייִד, פּייסי, וואָס ער פֿלעג קומען יעדע וואָך אין אַ קלוב צו הערן די קלעזמאָרים, און האָט נאָר געוואָלט הערן איין מעלאָדיע. קיין נאָמען פֿאַר דער מאָלאָדיע האָט מען נישט געהאַט, האָט דער אָנפֿירער פֿון דער קאַפּעליע אים געזאָגט, „פּייסי, דו וואָלטסט געדאַרפֿט קויפֿן דעם פֿריילעכס. גיב אונדז צען דאָלער, און מע וועט עס פֿון הײַנט אָן רופֿן ׳פּייסיס פֿריילעך׳. האָט ער אים געגעבן די צען דאָלער און איבער דער גאַנצער שטאָט רופֿט מען דאָס נאָך אַלץ „פּייסיס פֿריילעך”.

ד״ר נעצקיס אַרבעט גיט איבער אַן אינטערעסאַנטע געשיכטע פֿונעם אימיגריאַנטישן לעבן, און אַ דאַנק זײַן עטנאָגראַפֿישן צוגאַנג, אין וועלכן ער האָט נישט בלויז געלייענט ביכער, נאָר אויך גערעדט מיט מענטשן, באַקומט זיך אַ זעלטענער פּאָרטרעט פֿון דער קלעזמער־וועלט אין פֿילאַדעלפֿיע.

מע קען זען ווי די „קלעזמער־קאָנסערוואַטאָריע־קאַפּעליע‟ שפּילט „אַ נאַכט אין גן־עדן‟ בײַ דער פֿאַרבינדונג: