„צײַטשריפֿט‟ פֿאַר אַלטע און נײַע צײַטן

"Tsaytshrift" for Old and New Times


פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published August 12, 2015, issue of September 04, 2015.

צװישן אַלע זשורנאַלן אױף ייִדישע טעמעס איז די מינסקער „צײַטשריפֿט‟ אַ יוצא־דופֿן. דאָס איז די אײנציקע אַקאַדעמישע פּובליקאַציע אין מיזרח־אײראָפּע, װאָס ציט איר ייִחוס פֿון פֿאַר דער מלחמה, װען מינסק איז געװען אַ װיכטיקער צענטער פֿון דער סאָװעטישער ייִדישער װיסנשאַפֿט און קולטור. די טאָפּלטע נומעראַציע װערט געפֿירט פֿונעם ערשטן נומער, װאָס איז אַרױס אין 1926, װי אױך פֿונעם ערשטן באַנײַטן נומער פֿון 2011. אַזױ אַרום טראָגט די איצטיקע העפֿט שױן דעם נומער 9(4). אַן אַנדער סימן–מובֿהק פֿון דער נײַער „צײַטשריפֿט‟ איז פֿילשפּראַכיקײט: דער נײַער נומער האָט אַרטיקלען אױף רוסיש, װײַסרוסיש, ענגליש און ייִדיש.

„צײַטשריפֿט‟ איז די פּובליקאַציע פֿונעם צענטער פֿאַר ייִדישע שטודיעס בײַם אײראָפּעיִשן אוניװערסיטעט פֿאַר הומאַניסטיק. הײַנט־צו־טאָג איז דאָס די װיכטיקסטע אומאָפּהענגיקע װײַסרוסישע אַקאַדעמישע אינסטיטוציע. צוליב פּאָליטישע סיבות געפֿינט זיך דער דאָזיקער אוניװערסיטעט אין װילנע, װאָס אַ סך װײַסרוסן האַלטן פֿאַר זײער היסטאָרישער הױפּטשטאָט. עס איז דערפֿאַר נאַטירלעך, אַז דאָס רובֿ מחברים באַהאַנדלען טעמעס, װאָס האָבן אַ שײַכות מיט ייִדן אין װײַסרוסלאַנד. אַלע מאַטעריאַלן אַנטהאַלטן װיכטיקע פֿאַקטישע ידיעות, הגם זײער װיסנשאַפֿטלעכער אַנאַליטישער ניװאָ איז פֿאַרשײדנאַרטיק.

די גראָדנער היסטאָריקערין אינאַ סאָרקינאַ דערװײַזט, אַז די װײַסרוסישע נאַציאָנאַלע באַװעגונג פֿאַר דער ערשטער װעלט–מלחמה האָט אַרײַנגעצױגן די ייִדן אין זײער פּאָליטישן פּראָיעקט פֿון אױפֿבױען זײער הײמלאַנד לױטן טעריטאָריעלן פּרינציפּ. מען האָט באַטראַכט אַלע תּושבֿים אױף די שטחים פֿונעם אַמאָליקן ליטװישן גרױספֿירשטנטום װי גלײַכבאַרעכטיקטע בירגער, אומאָפּהענגיק פֿון זײער אמונה און עטנישן אָפּשטאַם, כּדי אָפּצוטײלן זײ פֿון די רוסישע „קאָלאָניזאַטאָרן‟. אײניקע ייִדישע אַקטיװיסטן האָבן געשטיצט די דאָזיקע אידעאָלאָגיע, װאָס איז געװען ענלעך צו דעם בונדיסטישן באַגריף פֿון „דאָיִקײט‟. אין װײַסרוסלאַנד, אוקראַיִנע און ליטע האָבן זײ געשטיצט „קלענערע‟ אָרטיקע פֿעלקער אין זײער קאַמף קעגן דער פּױלישער אָדער רוסישער הערשאַפֿט. מען האָט געהאָפֿט, אַז אין די קלענערע מלוכות װעלן די ייִדן באַקומען אַ ברײטערע אױטאָנאָמיע נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה.

די ייִדישע קאָלװירטן אין װײַסרוסלאַנד איז אַ טעמע, װאָס האָט עד־היום באַקומען זײער אַ קנאַפּע פֿאָרשערישע אָפּשאַצונג. דער װײַסרוסישער היסטאָריקער פֿון בערלין אַנדרײ זאַמױסקי אַנאַליזירט דעם אײגנאַרטיקן עקאָנאָמישן און סאָציאַלן מצבֿ פֿון ייִדישער קאָלעקטיװער װירטשאַפֿטן, װאָס די סאָװעטישע מאַכט האָט אָרגאַניזירט אין װײַסרוסלאַנד אין די 1920ער יאָרן. זײ האָבן געדאַרפֿט דינען װי אַ מוסטער פֿון דער סאָװעטישער פּאָליטיק אין קעגנזאַץ צו דעם ציוניסטישן פּראָיעקט; אָבער אין די 1930ער יאָרן האָבן זײ מערסטנס אָנגעװױרן זײער נאַציאָנאַל ייִדיש פּנים.

די טעמע פֿון ייִדיש־װײַסרוסישן צוזאַמענלעבן װערט װײַטער אַנטװיקלט אינעם ייִדישן אַרטיקל פֿון װעלװל טשערנין װעגן אוקראַיִנישע און װײַסרוסישע ליטעראַטן פֿון דער ייִדישער אָפּשטאַמונג. דאָס איז דער ערשטער פּרוּװ צו מאַכן אַ סיסטעמאַטישן פֿאַרגלײַכיקן איבערזיכט פֿונעם ייִדישן בײַטראָג אין די געהעריקע סלאַװישע ליטעראַטורן. אין אונטערשיד צו דער רוסישער ליטעראַטור, װוּ די ייִדן האָבן זיך אַקטיװ באַטײליקט זינט דעם מיט–19טן יאָרהונדערט, איז זײער אָנטײל אין דער אוקראַיִנישער און ספּעציעל אין דער װײַסרוסישער ליטעראַטור מער באַשײדן. בכלל קאָן מען זאָגן, אַז די ייִדן זײַנען היסטאָריש גענייגט געװען צו אַסימילירן זיך אין די „הױכע‟ מלוכישע קולטורן, אַזעלכע װי די רוסישע, די דײַטשישע אָדער די פּױלישע, אײדער איבערצונעמען די „נידעריקע‟ פֿאָלקס־שפּראַכן װי װײַסרוסיש, אוקראַיִניש אָדער ליטװיש. אָבער אין דעם דאָזיקן כּלל זײַנען פֿאַראַן אַ סך אױסנאַמען.

אין אונטערשיד צו יוחנן פּעטראָװסקי–שטערן, דעם מחבר פֿון דער אײנציקער מאָנאָגראַפֿישער פֿאָרשונג װעגן ייִדישע שרײַבער אױף אוקראַיִניש, — האַלט טשערנין, אַז דער באַשלוס פֿון אַ ייִדישן שרײַבער צו שאַפֿן אױף אוקראַיִניש אָדער װײַסרוסיש, אַנשטאָט רוסיש אָדער פּױליש, איז ניט געװען אידעאָלאָגיש מאָטיװירט ווי אַ פּראָטעסט קעגן דעם רוסישן אימפּעריאַליזם. טשערנין טענהט, אַז דער ייִדישער אָנטײל אין דער אוקראַיִנישער און װײַסרוסישער ליטעראַטור איז געװען „אַן אײנהײַטלעכער פֿענאָמען‟, װאָס איז כראָנאָלאָגיש צעטײלט אויף זעקס פּעריאָדן — פֿון סוף־19טן יאָרהונדערט ביז דער איצטיקער צײַט. דער סאַמע אַקטיװער און שעפֿערישער פּעריאָד איז געװען אין די 1920ער, אָנהײב 1930ער יאָרן, װען די סאָװעטישע מאַכט האָט אַקטיװ געפֿירט די פּאָליטיק פֿון אוקראַיִניזאַציע/װײַסרוסיזאַציע. אין די שפּעטערע יאָרן האָבן אײניקע ייִדן געזוכט אין די לאָקאַלע קולטורן אַ מין מקום־מיקלט פֿון דער טאָטאַליטאַרער סאָװעטישער אידעאָלאָגיע, װײַל די דאָזיקע שפּראַכן האָבן דערמעגלעכט אַ ביסל מער שעפֿערישע פֿרײַהײט.

להיפּוך צו פּעטראָװסקי־שטערן, װעלכער האָט באַטאָנט דעם אַנטי־רוסישן אַספּעקט פֿון דער ייִדישער שאַפֿונג אױף אוקראַיִניש, קומט טשערנין צו אַן אױספֿיר, אַז פֿאַר אַ היפּשער צאָל ייִדישע מחברים פֿון אוקראַיִנע און װײַסרוסלאַנד איז דער קולטורעלער און שפּראַכלעכער אױסקלײַב צװישן אוקראַיִניש/װײַסרוסיש און רוסיש „געװען ניט לױט דער פֿאָרמולע ‘אָדער–אָדער’, נאָר לױט דער פֿאָרמולע ‘אי־אי’.‟ דערבײַ אָבער, איז ער ממשיך, אַז „װען דאָס רובֿ ייִדן פֿון אוקראַיִנע און װײַסרוסלאַנד האָבן צוליב דער שפּראַכלעכער אַסימילאַציע פֿאַרלאָרן ייִדיש, זײַנען זײ אַריבער אינעם שטײגערישן פֿאַרקער מערסטנס דװקא צו רוסיש.‟ אַזױ אַרום זײַנען זײערע מאָטיװן פֿאַרן שפּראַך–אױסקלײַב געװען פּראַגמאַטיש, און ניט אידעאָלאָגיש.

טשערנינס אַרטיקל איז אַ װיכטיקער שריט פֿאָרױס אין דער פֿאַרגלײַכיקער פֿאָרשונג פֿון ייִדישע קולטורן אױף די ראַנדן פֿון דער רוסישער אימפּעריע און סאָװעטן־פֿאַבאַנד. עד־היום האָבן זיך דאָס רובֿ פֿאָרשער אָפּגעגעבן מיט שטודירן בלױז אײן געגנט, אָבער איצט איז שױן געקומען די צײַט צו אַ ברײטערן פֿאַרגלײַכיקן צוגאַנג צו דעם קאָמפּליצירטן פֿענאָמען פֿון ייִדישן צוזאַמענלעבן מיט זײערע סלאַװישע שכנים.