מענטשן און געשעענישן

פֿײגעלע און מוניעלע

Feigele and Muniele

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

ווען אונדזערע מאַמעס וואָלטן זיך דעמאָלט, אין די פֿופֿציקער יאָרן דערוווּסט, וואָס זייערע טעכטערלעך איז באַשערט אין לעבן, וואָלטן זיי אונדז ווייניקער באַדויערט. נאָך אַלעמען, איז פֿייגעלע אויסגעוואַקסן אין גרויס דחקות, און איך מיט צוויי קליידלעך, ווען מיר וואָלטן יאָ געוווּסט מיט וואָס אונדזער גורל שמעקט, וואָלטן מיר זיך גוט אויסגעלאַכט און דעם חוזק געשיקט מיט אַ טיר ווײַטער.

פֿייגעלע שטאַמט אָפּ פֿון זאַמאָשטש, פּרצעס געבורט־שטאָט, און מוניעלע פֿונעם קליינעם שטעטעלע סקאַלע אין אוקראַיִנע. ביידע זײַנען זיי אַדורך די שבע־מדורי־גהינום — זי אין רוסלאַנד, און ער בײַ די אוקראַיִנער אין צײַט פֿון דער מלחמה; ביידע זײַנען אַרויס דערפֿון מיט גאַנצע ביינער.

די צרה מיט דער שארית־הפּליטה־יוגנט איז געווען, וואָס אַ סך פֿון זיי זײַנען געקומען אַהער אָן אַ דערציִונג, די מלחמה האָט באַראַבעוועט זייערע קינדער־יאָרן, שוין אָפּגערעדט פֿון זייערע לערן־יאָרן. זיי זײַנען געקומען אַהער אָן אַ פֿאַך, אָן מזומן, אָן די נאָענטע קרובֿים, וואָס זיי האָבן אָנגעוווירן בײַם דײַטש, אָן דער שפּראַך פֿון לאַנד, אָן אַ געלעגנהייט אָנצושליסן זיך אין העכערע לערן־אַנשטאַלטן. זיי האָבן באַלד געדאַרפֿט זאָרגן וועגן חיונה, פֿאַרזאָרגן טאַטע־מאַמע, אײַנפֿונדעווען זיך אין צוגענגלעכע דירות, אויפֿשטעלן משפּחות, ברענגען קינדער אויף דער וועלט און אויפֿשטעלן אַן אייגענע וועלט, באַזירט אויפֿן אַמעריקאַנעם לעבנס־שטייגער.

אין פֿאַל פֿון מײַנע גוטע פֿרײַנט, פֿייגעלע און מוניעלע, איז עס צוגעגאַנגען דורך שווערער פּראַצע און האָרעוואַניע. זיי האָבן אָבער גענאָסן פֿונעם אַמעריקאַנעם חלום, צוגעקומען צו גרויס עשירות, זיך באַזעצט אויף דער פֿופֿטער עוועניו אין ניו־יאָרק מיט אַלע מאַגנאַטן. זיי האָבן אַן אייגענע לימוזין מיט אַ שאָפֿער, אַן אייגענע קעכין, און אַ זומער־הויז אין די העמפּטאָנס, בײַם ים — און אַלץ איז געקומען, אַ דאַנק זייער שלל מיט הײַזער און האָטעלן אין אַלע פֿינף געגנטן פֿון ניו־יאָרק. קיינער האָט זיי נישט געהאָלפֿן, אַלץ געטאָן אויף דער אייגענער האַנט. נישט ווי דאָנאַלד טראָמפּ, וועמעס טאַטע האָט אים פֿאַרזאָרגט מיט אַ גוטער דערציִונג, מיט הײַזער און מיט געלט.

לעצטנס, טרעפֿן מיר זיך אָפֿט אין ניו־יאָרק און מיר בלעטערן אויף אונדזערע קינדער־יאָרן נישט נאָר מיט נאָסטאַלגיע, נאָר אויך מיט נסים־ונפֿלאות, וואָס מיר אַליין האָבן די נסים באַוויזן. איז לאָמיך אָנהייבן פֿון סאַמע אָנהייב.

אין 1946, אין אַ פּליטים־לאַגער אין דײַטשלאַנד, האָב איך צו צען יאָר געשפּילט פּיאַנע און מוניעלע צו פֿופֿצן — פֿוסבאָל. ער איז געווען אַ זשוואַווער און ספּריטנער חבֿרעמאַנטשיק, מיידלעך האָבן קראַפּירט נאָך אים. ער האָט געהאַט אַ טאַטן, אָבער אין דער אמתן האָט זיך קיינער נישט אומגעקוקט צי ער עסט, צי ער שלאָפֿט אויף אַ זויבער געלעגער. נישט אַנדערש, ווי אַ טרײַבקראַפֿט האָט מיט אים קאָמאַנדעוועט, און אַזוי ביזן הײַנטיקן טאָג.

צו צוועלף, דרײַצן עק האָב איך זיך באַקענט מיט פֿײגעלען שוין דאָ אין אַמעריקע, אין זיבעטן קלאַס פֿון דער אַמעריקאַנער מיטלשול, וווּ די לערער האָבן זיך קוים אומגעקוקט אויף אונדז. קינדער פֿונעם חורבן, וואָס קענען נישט קיין ענגליש, האָבן זיי זיך מורא געהאַט צוצורירן צו אונדז, דער עיקר, צו דערוויסן זיך ווער מיר זײַנען. פֿאַרגעסט נישט, אַז אין יענער צײַט האָט דאָס וואָרט „האָלאָקאָסט‟ נאָך נישט עקזיסטירט.

איך און פֿייגעלע האָבן גאַנצע נעכט זיך באַגלייט פֿון איר הויז ביז מײַן הויז און פֿאַרקערט. גערעדט האָבן מיר פֿאַר פֿײַער און פֿאַר וואַסער, מסתּמא וועגן אונדזערע משפּחות, וועגן דער אַמעריקאַנער יונגוואַרג אין אונדזער עלטער, וואָס האַלטן זיך אָפּגעזונדערט פֿון אונדז און, דער עיקר, ייִנגלעך און וואָס ווײַטער?

צו זיבעצן פֿלעגן מיר לויפֿן טאַנצן אין „דיפּלאָמאַט‟־האָטעל אין מאַנהעטן, און דאָרט, אַזוי טאַנצנדיק, דערקען איך מוניעלען, דעם אַמאָליקן פֿוטבאָליסט פֿון אונדזער לאַגער. זאָג איך פֿייגעלען:

„דער מוניעלע, ער איז אַ וווילער חבֿרהמאַן, ער טאַנצט טאַנגאָ ווי רודאָלף וואַלענטינאָ. און ווי נאָר מוניעלע האָט דערזען פֿײגעלען, אַזוי האָט זיך צעבליט אַ ראָמאַנס, וואָס איז גילטיק ביזן הײַנטיקן טאָג, נאָך זעכציק יאָר פֿאַרהייראַט לעבן.

פֿײגעלע און מוניעלע האָבן שוין הײַנט פֿאַרזאָרגט זייערע דרײַ קינדער, זייערע קינדס־קינדער און זייערע אור־, אור־אייניקלעך ביז משיחס צײַטן, און אַלץ אַ דאַנק זייער האָרעפּאַשנער אַרבעט. קיינער האָט זיי נישט פֿאַרזאָרגט, אַלץ אויפֿגעטאָן מיט די אייגענע צען פֿינגער. מוניעלע, קודם בײַם לייגן דעכער, פֿײגעלע בײַ דער בוכהאַלטעריע. מיט דער צײַט האָבן זיי גענומען אָפּקויפֿן הײַזער אין מאַנהעטן, ברוקלין, אין דער בראָנקס, און ס’איז אַוועק אַ כּן־ירבו. און אַז זיי זײַנען שוין צוגעקומען צו די גרויסע מאַיאָנטקעס, זײַנען זיי געוואָרן גרויסע בעלי־מנדבֿים, ברייטהאַרציק און פֿילאַנטראָפּיש. ערשטנס, אין ישׂראל האָבן זיי פֿאַרזאָרגט דעם ישׂראלדיקן פֿלי־פֿלאָט, געקויפֿט אַמבולאַנסן; און דאָ אין אַמעריקע — געשטיצט ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, אונטערנעמונגען, ממש צוויי געבענטשטע מענטשן, חבֿרים יוצא־דופֿן.

גוט צו גאָט און צו לײַט.

אַ סך פֿון די קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה זײַנען דאָ צוגעקומען אויף אייגענע כּוחות צום טעלערל פֿון הימל. נישט בלויז צו די גרויסע געשעפֿטן, נאָר אייניקע פֿון זיי האָבן דערגרייכט צו דער אַקאַדעמישער וועלט, און דאָס איז ממש צום שטוינען. און כאָטש מיר זײַנען די קינדער פֿונעם דור וואָס איז אַדורכגעגאַנגען דעם חורבן, און אפֿשר דערפֿאַר טאַקע, זײַנען מיר פֿאַרטאָן אין ייִדישן גורל — ציטערן און פֿלאַטערן צוליב דער זיכערקייט פֿון מדינת־ישׂראל. אין דער זעלבער צײַט האַלטן די אַמעריקאַנער ייִדן אויס מיט גרויסע סומעס אַמעריקאַנער אינסציטוציעס, מוזייען, אוניווערסיטעטן, שפּיטעלער, טעאַטערס און טעלעוויזיע־פּראָגראַמען און אַ סך פֿון די נישט ייִדישע אָרגאַניזאַציעס…

איז וווּ האַלטן מיר? בײַם קאַפּיטל פֿייגעלע און מוניעלע. דאַכט זיך צוויי פּשוטע, אייגענע מענטשן, מיט אַ מעדאַליאָנטשיק פֿון פּריווילעגיע, און לאָמיר נישט פֿאַרגעסן, אַז קיינער פֿון אונדז פֿאַרמאָגט נישט גענוג פֿאַנטאַזיע, כּדי זיך אויסצומאָלן די דאָזיקע ווירקלעכקייט. ווי זאָגט דאָס ייִדישע ווערטל, דעם גן־עדן מיטן גיהנום קען מען האָבן אויף דער וועלט.

דעריבער ווינטש איך מײַנע גוטע פֿרײַנט, פֿייגעלען און מוניעלען, אַריכת־ימים, און זאָל זיי באַשערט זײַן פֿרילינג אַיעדן ווינטער און זומער, לחיים, לשלום און שבת אין מיטן וואָכן, אָמן!