די נבֿיאישע קונסט

Prophetic Art

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published August 28, 2015, issue of September 18, 2015.

פֿראַנטישער קופּקאַס „נבֿיאישע‟ וויזיעס פֿונעם קאָסמאָס
פֿראַנטישער קופּקאַס „נבֿיאישע‟ וויזיעס פֿונעם קאָסמאָס

אין מײַן פֿאָריקן אַרטיקל, האָב איך באַטראַכט די טעמע פֿון משיחישע שטימונגען. משיחיזם איז, אַדוואי, טיף פֿאַרבונדן מיטן ענין פֿון נבֿואה.

אין דער פּראָגער נאַציאָנאַלער קונסט־גאַלעריע ווערט איצט דורכגעפֿירט די אויסשטעלונג „קינסטלער און נבֿיאים‟, וועלכע וועט בלײַבן אָפֿן ביזן פֿערטן אָקטאָבער. אין די 1970ער יאָרן איז אין דײַטשלאַנד אויפֿגעקומען אַ חידושדיקע באַוועגונג פֿון מאָלער, וועלכע האָבן זיך באַטראַכט ווי נבֿיאישע רעוואָלוציאָנערן און האָבן געהאָפֿט מיט זייערע קינסטלערישע וויזיעס צו העלפֿן דער מענטשהייט גובֿר צו זײַן דעם עקאָנאָמישן און סאָציאַלן אומיושר.

די באַוועגונג האָט געהאַט אַ בפֿירוש משיחישן און אַנאַרכיסטישן טעם. למשל, דער באַקאַנטער קינסטלער־דאַדאַיִסט יאָהאַנעס באַאַדער האָט דורכגעפֿירט מיט אַ גרויסן סקאַנדאַל אין אַ בערלינער קאַטעדראַל אַן אויסשטעלונג מיטן טיטל „קריסטוס איז פֿאַר אײַך אַ שטיק וווּרשט‟, מאַכנדיק חוזק פֿון די גלחים, פּאָליטיקער און קליינבירגערישע בעלי־הבתּים. נאָך אַ קורצן אַרעסט, האָט באַאַדער דערקלערט, אַז ער איז אויפֿגעשטאַנען נאָך תחית־המתים און געוואָרן דער „אָבערדאַדאַ‟ — דער פּרעזידענט פֿונעם אוניווערס.

נישט געקוקט אויף דעם חוזק־סטיל, האָט באַאַדער זיך אַליין באַטראַכט ווי אַן אומגעוויינטלעכער קריסטלעכער פֿילאָסאָף, וועלכער האָט געפּרוּווט אויפֿצולעבן דעם אוראַלטן גײַסט פֿון די נבֿיאים דורך אַבסורדישע און משוגעתישע העוויות. אַ גאַנצע ריי אַנדערע דײַטשישע, עסטרײַכישע און טשעכישע קינסטלער האָבן אין דער זעלבער תּקופֿה אויך געשטרעבט איבערצוקערן די גאַנצע וועלט מיט זייערע „נבֿואות‟, אַרײַנגערעכנט עגאָן שילע, פֿרידענסרײַך הונדערוואַסער, פֿראַנטישעק קופּקאַ און יאָזעף בויס.

די הויפּט־פֿיגורן אין דער „נבֿיאישער‟ באַוועגונג זענען נישט געווען קיין ייִדן, און זייער באַציִונג צו ייִדישקייט איז נישט אַלעמאָל קלאָר. למשל, קופּקאַ האָט אויסגענוצט אין זײַנע ווערק באַקאַנטע אַנטיסעמיטישע סטערעאָטיפּן. צי איז ער טאַקע געווען אַ שׂונא־ישׂראל אָדער חוזק געמאַכט איבער די אַנטיסעמיטן? די נאַציס האָבן קאָנפֿיסקירט אַ סך שיליס ווערק בײַ די ייִדישע זאַמלער און שטיצער פֿון זײַנע כּמו־פּאָרנאָגראַפֿישע ווערק. ס׳איז שווער צו פֿאַרשטיין, צי זײַן מאָלערײַ איז געווען טאַקע פּאָרנאָגראַפֿיע אָדער אַ פּראָטעסט קעגן דעם פֿאַרוואַנדלונען די פֿרויען אין סעקסועלע אָביעקטן?

די נאַציס האָבן פֿאַרדאַמט דעם „נבֿיאישן‟ קונסט־סטיל און בפֿירוש באַטראַכט עס ווי אַן אויסדרוק פֿון „ייִדישער נידערטרעכטיקייט‟. אין אַמעריקע האָבן די דײַטשישע „נבֿיאים‟ אָבער ממשותדיק געווירקט אויף די „היפּיס‟ און אויף דער קאָנטער־קולטור פֿון די 1960ער יאָרן. נישט צופֿעליק קומט די אויסשטעלונג הײַנט פֿאָר אינעם צענטער פֿון באָהעמיע; די „נבֿיאישע‟ קונסט־עקספּערימענטן האָבן טאַקע אַן אמתן באָהעמישן טעם.

אַ מוסולמענישע אַבסטראַקטע שילדערונג פֿון מוכאַמאַדס שליחות
אַ מוסולמענישע אַבסטראַקטע שילדערונג פֿון מוכאַמאַדס שליחות

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אין דער זעלבער תּקופֿה, ווען די דערמאָנטע קינסטלער האָבן אַנטוויקלט זייער סטיל, האָבן אַ צאָל באַקאַנטע מיזרח־אייראָפּעיִשע רבנים ערנסט באַטראַכט די פֿאַרבינדונג צווישן נבֿואה און קינסטלערישער שעפֿערישקייט. הרבֿ אַבֿרהם־יצחק קוק האָט געגלייבט, אַז די „ווילדע‟ שעפֿערישע דמיונות פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט זענען אַ סימן פֿון דער משיחישער תּקופֿה, ווען די נבֿואה וועט זיך ווידער פֿאַרשפּרייטן אויף דער וועלט. הרבֿ שמואל אַלכּסנדראָוו, אַן אַנדער באַקאַנטער תּלמיד פֿון דער באַרימטער וואָלאָזשינער ישיבֿה, האָט אויך אַסאָציִיִרט דעם בונטאַרישן גײַסט פֿון זײַן תּקופֿה מיט געטלעכע השׂגות און תּחית־המתים אינעם גײַסטיקן זין.

הלל צייטלין, אַ גאָר אינטערעסאַנטער חסידישער דענקער, האָט געשריבן, אַז פּאָעזיע, קונסט, נבֿואה און אַפֿילו משוגעת זענען טיף פֿאַרבונדן. דער רמב״ם האָט געשילדערט דעם איסלאַמישן נבֿיא, מוכאַמאַד, ווי אַ „משוגענעם‟. להיפּוך, טענהט צייטלין, אַז אַן עכטער נבֿיא, אַ גײַסטיקער רעוואָלוציאָנער, מוז זײַן „משוגע‟ אינעם גוטן זין פֿון וואָרט, פֿול מיט יענוועלטיק געטלעך התלהבֿות. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז דער רמב״ם, נישט געקוקט אויף זײַן ראַציאָנאַליזם, האָט געגלייבט, אַז די נבֿואה האָט געדאַרפֿט זיך ווידער פֿאַרשפּרייטן אויף דער וועלט אינעם יאָר ד’תתקע״ו (1216). עס באַקומט זיך אַ פּאַראַדאָקס: כּדי צו באַשטימען אַזאַ פּינקטלעכע דאַטע, האָט עפּעס אַ מיסטישער מאַטעמאַטיקער געמוזט אַליין זײַן אַ שטיקל נבֿיא.

אַז מע רעדט שוין וועגן איסלאַם, איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז אַ טייל גאַנץ טראַדיציאָנעלע ייִדן האָבן געגלייבט, אַז מוכאַמאַד איז יאָ געווען אַן אמתער נבֿיא, וועלכער האָט געוויזן די געצנדינער אַ וועג צום אַחדות־השם. די ייִדן מוזן אָבער ווײַטער פֿאָלגן זייער נבֿיא, משה רבינו. לויטן באַקאַנטן מדרש „נסתּרות של רשב״י‟, האָט אַ מלאך פֿאָרויסגעזאָגט רבי שמעון בר יוחאי, ווען ער האָט זיך אויסבאַהאַלטן פֿון די רוימער אין אַ הייל, אַז דער באַשעפֿער וועט אויפֿשטעלן אַ נבֿיא פֿאַר די אַראַבער, כּדי צו ראַטעווען די ייִדן פֿון די „בני־אדום‟ — די קריסטלעכע יורשים פֿון דער רוימישער אימפּעריע. אַזאַ דעה איז געווען באַזונדערס פֿאַרשפּרייט אין תּימן, ווי אַ טייל פֿון דער אַלגעמיינער אמונה, אַז די נבֿואה האָט זיך נישט פֿאַרענדיקט מיטן תּנ״ך און טרעפֿט זיך בײַ אַלע פֿעלקער.

גאָר אַן אינטערעסאַנטער בײַשפּיל פֿון אַפּאָקריפֿישע ייִדישע נבֿואות, וווּ מוכאַמאַד ווערט אויך געשילדערט ווי אַ באַפֿרײַער פֿון די קריסטלעך־רוימישע רדיפֿות, הייסט „נבֿואת־הילד‟. לויט אַן אַלטער לעגענדע, האָט אַ 12־יאָריק ייִדיש קינד, נחמן קטופֿא, פֿאָרויסגעזאָגט אינעם 5טן יאָרהונדערט די צוקונפֿטיקע עיקר־געשעענישן ביז ביאת־המשיח, און איז ניפֿטר געוואָרן. אַ צאָל חסידישע צדיקים, אַרײַנגערעכנט דעם „צמח־צדק‟ און רבי אַהרן ראָט, האָבן געגלייבט, אַז די דאָזיקע גאָר מיסטעריעזע פּאָעמע אויף אַראַמיש, פֿול מיט אויסטערלישע אומפֿאַרשטענדלעכע ווערטער, איז טאַקע אַן אמתע אוראַלטע נבֿואה.

די רעקאָנסטרויִרטע קבלה־קונסט פֿון דער גוואָזדיעצער שיל, מערבֿ־אוקראַיִנע.
די רעקאָנסטרויִרטע קבלה־קונסט פֿון דער גוואָזדיעצער שיל, מערבֿ־אוקראַיִנע.

די מוסולמענער אַליין גלייבן, אַז מוכאַמאַד איז געווען דער לעצטער נבֿיא, וועלכער האָט „געשטעמפּלט‟ אויף אייביק דעם ענין פֿון נבֿואה. אין דער זעלבער צײַט, האָבן זיך אין דער איסלאַמישער געשיכטע כּסדר געטראָפֿן כּלערליי מיסטיקער און וויזיאָנערן. די שיִיִטן גלייבן, אַז די בעסטע פֿון מוכאַמאַדס אייניקלעך האָבן פֿאַרמאָגט פֿאַרשיידענע איבערנאַטירלעכע כּוחות. דער תּירוץ איז זייער אַ פּשוטער: כּל־זמן די מיסטיקער פֿאַרבײַטן נישט דעם קאָראַן אויף זייערע אייגענע השׂגות, קאָנען זיי אַנטפּלעקן נײַע השׂגות פֿון רוחניות, אָבער אָן דעם הויכן טעכנישן טיטל פֿון „נבֿיאים‟.

ס׳איז אויך נישט אמת, אַז בײַ די מוסולמענער פּאָרט זיך נישט דאָס געשטאַלט פֿונעם נבֿיא מיט דער וויזועלער קונסט. אין איסלאַם איז פֿאַראַן אַ רײַכע און זייער אַנטוויקלטע טראַדיציע צו פֿאַרוואַנדלען דעם נאָמען פֿון זייער נבֿיא, אָפֿט צוזאַמען מיט די נעמען פֿון זײַן משפּחה און חבֿרים, אין קאָמפּליצירטע פּרעכטיקע אָרנאַמענטאַלע ווערק. אַדרבה, ס׳רובֿ מוסולמענער האַלטן, אַז מע טאָר נישט שילדערן די נבֿיאים ווי געוויינטלעכע מענטשן, ווײַל בלויז מיסטישע געאָמעטרישע סטרוקטורן און צירופֿי־אותיות קאָנען אויסדריקן דעם ענין פֿון נבֿואה. אַפֿילו אַ ציוויליזאַציע, וואָס גלייבט, אַז די נבֿואה האָט זיך אָפּגעשטעלט און מײַדט אויס געוויסע פֿאָרעמס פֿון קונסט, קאָן זיך נישט באַגיין אָן „נבֿיאישער קונסט‟. אַדרבה, די מוסולמענער גייען נאָך ווײַטער, ווי די דערמאָנטער דײַטשישע מאָלער, און אַסאָציִיִרן די נבֿואה און נבֿיאים דווקא מיט אַן אינגאַנצן אַבסטראַקטן מין „מאַטעמאַטישער איקאָנאָגראַפֿיע‟.

בײַ די חסידי־אַשכּנז, אַסקעטישע מקובלים פֿונעם מיטל־עלטערלעכן דײַטשלאַנד, האָבן עטלעכע פּערזענלעכקייטן געטראָגן דעם טיטל פֿון „נבֿיאים‟, אַרײַנגערעכנט רבי שמואל החסיד, דער לעגענדאַרער גרינדער פֿון דער דאָזיקער באַוועגונג. אַן אַנדער גאָר טיפֿער און מיסטעריעזער מיסטיקער פֿון יענער תּקופֿה האָט געהייסן נחמיה בן שלמה הנבֿיא. מיט אַ יאָרהונדערט שפּעטער, האָט רבי אַבֿרהם אַבולעפֿיה אויסגעאַרבעט אין שפּאַניע אַ גאַנצע סיסטעם פֿון „נבֿיאישער קבלה‟ מיט אַ שטאַרקן משיחישן טעם.

די חסידי־אַשכּנז האָבן אויסגעאַרבעט גאָר קאָמפּליצירטע סיסטעמען פֿון נבֿיאישע אָרנאַמענטן און דיאַגראַמען פֿון גײַסטיקע וועלטן, וועלכע האָבן שטאַרק משפּיע געווען אויף די שיל־געמעלן אין דער שפּעטערדיקער מיזרח־אייראָפּע. אין דעם פֿאַל זעען מיר ווידער, ווי די מיסטישע וויזיעס ווערן אויסגעדריקט דווקא דורך יענוועלטישע אַבסטראַקטע אימאַזשן.

אין דער וועלט, וווּ קיין עכטע נבֿיאים אָדער אַזעלכע וויזיאָנערן, ווי די אָבֿות פֿון דער אַשכּנזישער און ספֿרדישער קבלה, זענען מער נישט בנימצא, לעבט נאָך אַלץ דער נבֿיאישער רעוואָלוציאָנעלער גײַסט. כּדי אים צו געפֿינען, מוז מען אָבער זײַן גענוג „משוגע‟ און ראָמאַנטיש — גובֿר צו זײַן דעם פֿאַרגליווערטן רעאַליזם פֿון דער מאַטעריאַליסטישער געזעלשאַפֿט און זיך אויסלערנען צו טראַכטן און חלומען מחוץ די אָנגענומענע נאָרמעס.