געשיכטע, טשיקאַוועסן

ווען די אַראַבער אין יאָרדאַניע זענען געווען ייִדן

When Jordanian Arabs Were Jews

פֿון יואל מאַטוועיעוו

לעצטנס איז געשען אַ סקאַנדאַל מיט אַן אומגעלומפּערטער טוריסטישער רעקלאַמע פֿון דער קריסטלעכער מיסיאָנערישער פֿירמע „פּרעסעפּט מיניסטריס‟, וואָס לייגט פֿאָר צו באַטייליקן זיך אינעם קומענדיקן יאָר 2016 אין אַ „ביבלישן‟ טור איבערן הייליקן לאַנד. די אומגעלומפּערטקייט באַשטייט אין דעם, וואָס אַ בילד פֿונעם באַרימטן אוראַלטן טעמפּל „אַל־כאַזנע‟ אין פּעטרע, יאָרדאַניע, ווערט אויף דער רעקלאַמע באַגלייט מיט דער אויפֿשריפֿט „ישׂראל‟.

הגם די מחברים האָבן אַראָפּגענומען די אויסטערלישע רעקלאַמע פֿונעם „פֿייסבוק‟, צוליב דער וואַקסנדיקער כוואַליע פֿון חוזק און טענות, הענגט זי נאָך אַלץ אויף דער וועבזײַט פֿון „פּרעסעפּט מיניסטריס‟. ס׳זעט אויס, אַז די קריטיקער האָבן ריכטיק באַמערקט: די פֿאַרביסענע קריסטלעכע ציוניסטן, וועלכע אָרגאַניזירן דעם טור פֿאַר אַ נישקשהדיקער סומע פֿון 8,700 דאָלאַר, באַטראַכטן פּעטרע ווי אַ טייל פֿונעם היסטאָרישן ארץ־ישׂראל, דערפֿאַר גייט זיי נישט אָן, אַז די באַרימטע רויִנען געפֿינען זיך אונטער אַן אַנדער יוריסדיקציע. דער יאָרדאַנישער מיניסטעריום פֿון טוריזם באַטראַכט איצט, צי מע דאַרף אָנהייבן אַ געריכט־פּראָצעס קעגן דער מיסיאָנערישער חבֿרה.

קיי אַרטור, וועלכע אָרגאַניזירט די פּלאַנירע נסיעה, פֿירט אָן מיט אַ גאַנצער גלאָבאַלער מיסיאָנערישער קאָרפּאָראַציע און שרײַבט קריסטלעכע ביכער מיט אַ בפֿירוש רעכטן פּאָליטישן טעם. וואָס שייך עם־ישׂראל, איז איר באַציִונג גאַנץ קלאָר; זי גלייבט, אַז די ייִדן מוזן באַלעבאַטעווען איבער ארץ־ישׂראל, אָבער דערבײַ זיך אויסשמדן. דאָס ייִדישע פֿאָלק, ווי זי שטעלט זיך פֿאַר, איז אַ ביאָלאָגישער אָפּשטאַמלינג פֿון די תּנ״כישע אָבֿות, וועלכע אַמפּערן זיך נאָך אַלץ קעגן דער עוואַנגעליש־קריסטלעכע אמונה. „די ייִדן דאַרפֿן ווערן קריסטן‟, דערקלערט זי גאַנץ אָפֿן.

דאָס איז, אַוודאַי, נישט קיין חידוש; אַ מיסיאָנער בלײַבט דאָך אַ מיסיאָנער. ווען איך בין געווויר געוואָרן וועגן דער נאַרישער רעקלאַמע, האָב איך זיך פֿאַרטראַכט וועגן דער פֿאַרכאַפּנדיקער און באַלערנדיקער היסטאָרישער איראָניע, וואָס האָט צו טאָן מיט ייִדן, אַראַבער און מיסיאָנערן. פּעטרע איז דאָך געווען די הויפּטשטאָט פֿון די נבֿטים — אַמאָליקע אַראַבישע שבֿטים.

די נבֿטים האָבן אַקטיוו געהאָלפֿן די מכּבים פּטור צו ווערן פֿון דער גריכיש־סירישער מאַכט. עס באַקומט זיך, אַז מיר פּראַווען הײַנט חנוכּה, אין אַ געוויסער מאָס, צוליב דער אַמאָליקער סאָלידאַריטעט פֿון ייִדן און אַראַבער. ווי אַ רעזולטאַט, האָט דער ייִדישער מלך אַלכּסנדר ינאַי שפּעטער באַשלאָסן צו פֿאַרברייטערן זײַן טעריטאָריע און האָט מגייר געווען טויזנטער נבֿטים בגוואַלד. אין דער ייִדישער געשיכטע זענען געשען אַ צאָל פֿאַלן פֿון אַקטיווער מיסיאָנערישער טעטיקייט; די חשמונאָיִם האָבן אָבער צוגעגעבן צו זייער מיסיע אַ מין „מיליטערישן דזשיהאַד‟, וועלכער האָט דערגרייכט די אַראַבישע שכנים פֿון זייער מלכות, פֿאַרשפּרייטנדיק ייִדישקייט מיט אַ שווערד אויף דער טעריטאָריע פֿון דער הײַנטיקער יאָרדאַניע.

אין פּערטע שטייען נאָך אַלץ אַ סך סימנים פֿון דרײַ אוראַלטע פּאַגאַנישע אָפּגעטינס — אַל־אוזאַ, אַלאַט און מאַנאַט. מיט 700 יאָר שפּעטער, צוליב דער טעטיקייט פֿון מוכאַמאַד, איז די דאָזיקע עבֿודה־זרה טאַקע בטל געוואָרן. פּעטרע בלײַבט אַ וויכטיקער צענטער פֿון אַרכעאָלאָגישע אויסגראָבונגען, וואָס דערמעגלעכן צו פֿאַרשטיין די אַמאָליקע פּאַגאַנישע רעליגיע פֿון די אוראַלטע אַראַבער. די חשמונאָים האָבן געשטרעבט זי אויסצוראָטן אויף אַן אַנדער אופֿן, דורכן געצוווּנגענעם גיור.

עס באַקומט זיך, אַז אַ גאַנץ גרויסע צאָל ייִדן אין דער תּקופֿה פֿונעם צווייטן בית־המקדש האָט געשטאַמט, להיפּוך צו דער דערמאָנטער אַמעריקאַנער מיסיאָנערקע, פֿון אַבֿרהם אָבֿינוס ערשטן זון, ישמעאל. לויט דער טראַדיציאָנעלער מסורה איז ער געווען דער אורפֿאָטער פֿון די אַראַבער. צו מערסטן איז באַקאַנט צווישן די פֿאָרשטייער פֿון דער דאָזיקער גרופּע דער ייִדישער מלך הורדוס, וועלכער האָט היפּש פֿאַרברייטערט דעם בית־המיקדש, אָבער געהאַט אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ פּאַראַנאָיִשן טיראַן. זײַן מאַמע האָט געשטאַמט פֿון אַן אַריסטאָקראַטישן אַראַבישן קלאַן, וועלכער האָט זיך מגייר געווען, און דער טאַטע — פֿון די אדומים, אַן אַנדער אוראַלט פֿאָלק, וואָס די חשמונאָים האָבן אויך בגוואַלד פֿאַרייִדישט.

אין דער קריסטלעכער געשיכטע איז הורדוס באַקאַנט ווי דער שרעקלעכער רוצח, וועלכער האָט אויסגעהרגעט די נײַ־געבוירענע ייִנגלעך אין בית־לחם, ווען ער האָט געהערט, אַז יעזוס איז דאָרטן געבוירן געוואָרן. צוליב זײַן פֿרעמדן אָפּשטאַם, האָט ער מורא געהאַט, אַז אַ קינד פֿון דוד־המלכס גזע קאָן בײַ אים איבערנעמען דעם טראָן. דער דאָזיקער מלך איז אָבער ניפֿטר געוואָרן מיט דרײַ יאָר פֿאַר דער קריסטלעכער צײַט־רעכענונג, דערפֿאַר לייגט זיך די מעשׂה נישט אויפֿן שׂכל. אַזוי צי אַזוי, זענען די חז״ל מסכּים, אַז הורדוס איז געווען אַ געפֿערלעכער אַכזר, וועלכער האָט אויסגעשאָכטן אַ סך אומשולדיקע ייִדישע חכמים צוליב זײַן פּאַראַנאָיע.

צוליב זײַן פּאַראַנאָיע, האָט הורדוס אומגעבראַכט זײַן אייגענע מלכּה, מרים; אין דער גרמא שטייט געשריבן, אַז ער האָט אַרײַנגעלייגט דעם גוף פֿון זײַן „באַליבטער‟ פֿרוי אין האָניק און געהאַלטן עס באַלזאַמירט אין זײַן פּאַלאַץ במשך פֿון זיבן יאָר. פֿון דער צווייטער זײַט, צוליב דער זעלבער פּאַראַנאָיע, האָט הורדוס זיך אַלעמאָל געזאָרגט וועגן דעם זיכערהייט־מצבֿ פֿון זײַן מלכות און אויסגעבויט די באַרימטע פֿעסטונג מצדה און דעם מעכטיקן פֿעסטונג־פּאַלאַץ הרדיון. ער האָט אויך גערינדעט די שטאָט קיסריה און געשאַפֿן דאָרטן אַ וויכטיקן ים־פּאָרט. צום מערסטן, איז ער אָבער באַקאַנט צוליב דעם ריזיקן איבערבוי פֿונעם בית־המיקדש, וועלכן ער האָט אויסגעפּוצט און שטאַרק פֿאַרברייטערט.

די פּאַראַנאָיִשע און גיגאַנטאָמאַנישע אויפֿפֿירונג פֿונעם מלך הורדוס האָט געהאַט צו טאָן מיט זײַן אָפּשטאַם. ער האָט מורא געהאַט, אַז אין פֿאַרגלײַך מיט די חשמונאָים, באַטראַכטן אים די מיוחסדיקע ייִדן פֿאַר אַ פֿרעמדן. די חשמונאָים אַליין, זײַענדיק כּהנים, זענען אויך געווען פֿרעמדע אוזורפּאַטאָרן פֿונעם טראָן, וועלכער האָט פֿריִער געהערט צום מלוכות־בית־דוד. עס קאָן זײַן, אַז זייער מיליטאַנטישע מיסיאָנערישע טעטיקייט האָט געשטאַמט פֿונעם זעלבן שורש. זיי האָבן זיך געפֿילט אומבאַקוועם און געוואָלט ווײַזן, אַז זיי זענען מער געטרײַ צו דער ייִדישקייט, ווי דוד־המלך אַליין.

צווישן די מגילות־ים־המלח זענען אָפּגעהיט געוואָרן אַ טוץ טעקסטן אויף נבֿטיש — אַן אייגנאַרטיקער אַראַמישער דיאַלעקט. ס׳זעט אויס, אַז רעדן האָבן זיי גערעדט צווישן זיך אויף אַראַביש, אָבער געשריבן, אַזוי ווי אַ סך אַנדערע תּושבֿים פֿונעם ראַיאָן, אויף דער ליטעראַרישער שפּראַך פֿון יענער תּקופֿה — אַראַמיש. שפּעטער, אינעם 5טן יאָרהונדערט, האָט זיך די נבֿטישע שריפֿט פֿאַרוואַנדלט אינעם הײַנטיקן אַראַבישן אַלף־בית. ווען מע קוקט אויף די אוראַלטע קומראַנער מגילות, קאָן מען באַמערקן ענלעכקייטן אי צו די ייִדישע, אי צו די אַראַבישע אותיות.

אינעם 10טן יאָרהונדערט, האָט דער אַראַבישער וויסנשאַפֿטלער איבן־וואַכשיִאַ איבערגעזעצט פֿון נבֿטיש אַ וויכטיקן אוצר פֿון אַגראָמאָנישע חכמות און גײַסטיקע טראַדיציעס. איבן־וואַכשיִאַ אַסאָציִיִרט די נבֿטים מיט די „צאַבאַ‟ — אַ מיסטעריעזע רעליגיעזע גרופּע, וואָס ווערט דערמאָנט אינעם קאָראַן. דער רמב״ם אינעם דריטן טייל פֿון זײַן „מורה נבֿוכים‟, און רבי יהודה הלוי אין זײַן „ספֿר הכּוזרי‟, דערמאָנען כּסדר די דאָזיקע גרופּע.

עס קאָן זײַן, אַז צוליב דעם אינטענסיוון קאָנטאַקט מיט די ייִדן, האָבן אַ טייל נבֿטים, אַנשטאָט זיך מגייר צו זײַן, אויסגעאַרבעט אַן אייגנאַרטיקע רעליגיעזע סיסטעם. אַ טייל פֿאָרשער זענען זיך משער, אַז די יעזידן און אַנדערע קורדישע גרופּעס, וואָס ווערן הײַנט גערודפֿט דורך די מיליטאַנטישע איסלאַמיסטן, זענען היסטאָריש פֿאַרבונדן מיט די אַלטע נבֿטישע טראַדיציעס.

אין יאָרדאַניע געפֿינען זיך אויך אַ ריי היסטאָרישע ערטער, וואָס האָבן אַ דירעקט שײַכות צום תּנ״ך, אַרײַנגערעכנט דאָס לעגענדאַרע אָרט, וווּ משה רבינו האָט געעפֿנט אַ וואַסער־קוואַל מיט אַ קלאַפּ פֿון זײַן שטעקן אין אַ פֿעלדז, און דעם באַרג נבֿו, וווּ ער איז ניפֿטר געוואָרן. לויט אַ באַקאַנטער מסורה, איז אַהרן הכּהן אויך באַערדיקט אין יאָרדאַניע, אויף אַ באַרג נישט ווײַט פֿון פּעטרע; די מוסולמענער האַלטן זײַן לעגענדאַרן קבֿר פֿאַר אַ הייליק אָרט.

אינטערעסאַנט, אַז אין דער געשיכטע פֿונעם דאָזיקן לאַנד האָבן די אַראַבישע און ייִדישע וואָרצלען זיך אויסגעמישט און צונויפֿגעפֿלאָכטן אויף אַ חידושדיקן אופֿן, וואָס ברעכט די סטערעאָטיפּן פֿון דער הײַנטיקער פּאָליטיק. ווייניק מענטשן פֿאַרטראַכטן זיך, מסתּמא, אַז דער לעצטער גרויסער ייִדישער מלך האָט געשטאַמט פֿון די דאָרטיקע אַראַבער, און אַז אַ טייל פֿון זיי האָט זיך באַטייליקט אין בר־כּוכבאס העלדישן, אָבער טראַגיש דורכגעפֿאַלענעם אויפֿשטאַנד קעגן די רוימער.